Η Παιδεία στα χρόνια των μνημονίων, η εκπαίδευση ενηλίκων, η αυτομόρφωση, ο ρόλος της γνώσης προς την αλλαγή για ένα καλύτερο αύριο, αυτά και άλλα πολλά συζητήσαμε με την καθηγήτρια Ελένη Παπαϊωάννου, οποία μετά τις σπουδές της στη φιλοσοφία, απέκτησε δύο μεταπτυχιακά (στη φιλοσοφία και στην ενήλικη μάθηση) και σήμερα κάνει το διδακτορικό της στην εκπαίδευση ενηλίκων. Η Ελένη τονίζει ότι ” Η ανώτερη μόρφωση είναι αυταξία. Άρα, δεν υπάρχει νόημα να τη συνδέουμε με συγκεκριμένες συνθήκες και ειδικά τις οικονομικές. Η προσπάθεια πλήρους διασύνδεσης του εκπαιδευτικού συστήματος με την αγορά εργασίας – που προωθείται έντονα από διεθνείς οργανισμούς και την Ευρωπαϊκή Ένωση – καθιστά το άτομο έρμαιο στις ορέξεις ενός σκληρού και, τα τελευταία χρόνια ακραίου, καπιταλιστικού συστήματος. Έτσι, καταλήγουμε στο παράδοξο φαινόμενο οι οικονομικές συνθήκες να ορίζουν τα όνειρα των ανθρώπων και όχι τα όνειρα των ανθρώπων να δημιουργούν τις κοινωνίες.”
Της Γιώτας Δημητρίου
Ελένη, έχεις κάνει σπουδές στη φιλοσοφία. Στη συνέχεια τι θέμα είχαν το μεταπτυχιακό και το Διδακτορικό σου;
Μετά το πρώτο μεταπτυχιακό με ειδίκευση στη Φιλοσοφία, άλλαξα κατεύθυνση στις σπουδές μου και απέκτησα ένα δεύτερο μεταπτυχιακό στην Ενήλικη Μάθηση. Στο διδακτόρικό μου, που βρίσκεται εν εξελίξει, ασχολούμαι με την Εκπαίδευση Ενηλίκων. Συγκεκριμένα, εστιάζω στις διαδικασίες ενδυνάμωσης ευάλωτων ενήλικων εκπαιδευομένων μέσα από εκπαιδευτικά προγράμματα δεύτερης ευκαιρίας.
Γιατί αποφάσισες να συνεχίσεις τις σπουδές σου με μεταπτυχιακό και Διδακτορικό και τι ήταν αυτό που κέρδισες από τη φιλοσοφία;
Ξέχωρα από την ανάγκη που επιβάλλει πλεόν η ίδια η κοινωνία, η Κοινωνία της Γνώσης, όπως συχνά χαρακτηρίζεται, η ανάγκη για μόρφωση αποτελεί κατεξοχήν μια εσωτερική ανάγκη. Ψάχνοντας να βρούμε τις αλήθειες που κρύβονται γύρω μας μέσα από την επιστήμη, τελικά ανακαλύπτουμε τον ίδιο μας τον εαυτό. Έτσι η μόρφωση καταλήγει να είναι ένα -επίπονο μεν, ευχάριστο και περιπετειώδες δε – ταξίδι αυτογνωσίας. Οι σπουδές στη Φιλοσοφία μπορούν να προσφέρουν – όσο ασύνδετες και μακρινές κι αν ακούγονται προς τη σύγχρονη πραγματικότητα – ένα από τα πιο στέρεα θεμέλια μόρφωσης. Εξοπλίζουν τον σύγχρονο άνθρωπο με δεξιότητες σκέψης, όπως τον κριτικό στοχασμό ή τις ικανότητες αναστοχαστικής σκέψης, που αποτελούν “χρήσιμα εργαλεία” σε οποιοδήποτε τομέα δράσης.
Στην εποχή της οικονομικής κρίσης που διανύουμε πόσο σημαντικό ή πόσο αδιάφορο είναι αν κάποιος
συνεχίσει τις σπουδές του σε ανώτερο επίπεδο;
Η ανώτερη μόρφωση είναι αυταξία. Άρα, δεν υπάρχει νόημα να τη συνδέουμε με συγκεκριμένες συνθήκες και ειδικά τις οικονομικές. Η προσπάθεια πλήρους διασύνδεσης του εκπαιδευτικού συστήματος με την αγορά εργασίας – που προωθείται έντονα από διεθνείς οργανισμούς και την Ευρωπαϊκή Ένωση – καθιστά το άτομο έρμαιο στις ορέξεις ενός σκληρού και, τα τελευταία χρόνια ακραίου, καπιταλιστικού συστήματος. Έτσι, καταλήγουμε στο παράδοξο φαινόμενο οι οικονομικές συνθήκες να ορίζουν τα όνειρα των ανθρώπων και όχι τα όνειρα των ανθρώπων να δημιουργούν τις κοινωνίες. Η παιδεία, με την αρχαιοελληνική της έννοια, οφείλει να εξυπηρετεί πρώτα τον άνθρωπο και μετά την οικονομία. Έτσι, η μόρφωση που τίθεται στην υπηρεσία του ανθρώπου και των βαθύτερων αναγκών του είναι πάντα σημαντική και αναδεικνύεται σημαντικότερη ακριβώς σε εποχές δύσκολες, όπως αυτή που διανύουμε.
Εσύ ασχολείσαι με την εκπαίδευση ενηλίκων. Τι ακριβώς εννοούμε όταν λέμε «εκπαίδευση ενηλίκων»;
Η εκπαίδευση ενηλίκων αναφέρεται σε οποιαδήποτε μορφή τυπικής ή άτυπης εκπαίδευσης στην οποία εμπλέκονται ενήλικοι. Δεν αποτελεί κατ’ ανάγκη μια σύγχρονη σύλληψη, αφού κατά μία έννοια εκπαίδευση ενηλίκων πρόσφερε για παράδειγμα και ο Πλάτωνας στην Ακαδημία του ή ο Αριστοτέλης στο Λύκειο. Παρόλ’ αυτά, έχει προβληθεί τα τελευταία χρόνια ως μια αναγκαιότητα στις σύγχρονες κοινωνίες, στα πλαίσια του ιδεώδους της Διά Βίου Μάθησης.
Έχεις εργαστεί και σε νυχτερινά σχολεία. Θα ήθελα να μιλήσουμε γι αυτό…
Ναι… Ακριβώς ο θεσμός των Εσπερινών Σχολείων αποτελεί ένα φορέα εκπαίδευσης ενηλίκων. Απευθύνεται κύρια σε άτομα που δεν ολοκλήρωσαν τη Δευτεροβάθμια εκπαίδευσή τους και τους προσφέρει αυτό που ονομάζουμε “δεύτερη ευκαιρία” στη μάθηση. Είναι ένας σημαντικός θεσμός, γιατί ακριβώς εξυπηρετεί τον εκδημοκρατισμό της κοινωνίας μέσα από την εξάλειψη εκπαιδευτικών ανισοτήτων. Είναι γεγονός ότι υπάρχει μια μορφή κοινωνικού στίγματος προς τα άτομα που εγκαταλείπουν πρόωρα την εκπαίδευσή τους, αφού θεωρούνται ίσως “αποτυχημένοι”, σε μια κοινωνία όπως η κυπριακή που επενδύει πολλά στο μορφωτικό της επίπεδο. Το τραγικό είναι ότι η πλειοψηφία αυτών των ανθρώπων εγκαταλείπει το σχολείο για πολλούς άλλους λόγους πέραν της “μαθησιακής ανικανότητας”. Οι περισσότεροι/ες επανεντάσσονται στην εκπαίδευση για να επουλώσουν τα τραύματα που αφήνει η σχολική αποτυχία. Πολλοί από αυτούς γίνονται εξαιρετικοί “μαθητές και μαθήτριες” και καταφέρνουν να εξασφαλίσουν θέσεις σε πανεπιστήμια. Είναι όλοι άξιοι πολλών επαίνων και θαυμασμού όταν αφήνουν την σκαλωσιά, το όργωμα, το ταξί, το νοικοκυριό, τα παιδιά ή τα εγγόνια τους και έρχονται να καθίσουν πίσω από το θρανίο.
Υπάρχει όριο ηλικίας για την μάθηση; Τι θα απαντούσες σε κάποιο που σταματά την μόρφωση του λόγω ηλικίας;
Σαφώς και δεν υπάρχει. Αντίθετα, όσο μεγαλύτερο σε ηλικία είναι το άτομο τόσο πιο συνειδητοποιημένα αντιμετωπίζει τη μάθηση. Έχει παρέλθει η εποχή που οι ζωές των ανθρώπων και η εκπαιδευτική τους καριέρα ακολουθούσαν μια γραμμική πορεία. Σήμερα το άτομο έχει τη δυνατότητα να διακόπτει και να επανεντάσσεται στην εκπαίδευση σε οποιοδήποτε σημείο της ζωής του και ανεξάρτητα ηλικίας. Είμαστε όλοι εν δυνάμει ενήλικοι εκπαιδευόμενοι. Σε αυτό μπορεί να μας ωθεί η ίδια η ζωή και οι ανάγκες της, όπως για παράδειγμα η ανάγκη αλλαγής επαγγελματος ή επαγγελματικής ανέλιξης ή οι εσωτερικές αναζητήσεις μας. Η διακοπή ή η μη συνέχιση της εκπαίδευση λόγω ηλικίας αποτελεί ένα ταμπού, ένα αρνητικό κοινωνικό στερεότυπο, που θέλει την εκπαίδευση να ολοκληρώνεται σε νεαρή ηλικία. Στην Κύπρο ακόμα μας ξενίζει η ιδέα ενός σαραντάχρονου ή και εξηντάχρονου φοιτητή πανεπιστημίου. Σε άλλες χώρες η εικόνα αυτή είναι πολύ διαδεδομένη. Πιστεύω ότι και εδώ έχει ήδη αρχίσει να γίνεται αποδεκτή η ιδέα του ενήλικου εκπαιδευόμενου σε όλες τις βαθμίδες. Γι’ αυτό το λόγο λειτουργεί, και μάλιστα με μεγάλη επιτυχία, το Ανοικτό Πανεπιστήμιο Κύπρου το οποίο ακριβώς απευθύνεται σε ενήλικους εκπαιδευόμενους κάθε ηλικίας.
Σε μια ημερίδα που είχα παρακολουθήσει με θέμα την Τρόικα και την Παιδεία είχε λεχθεί πολύ έντονα ότι οι υπαίτιοι και οι πραιτωριανοί της οικονομικής κρίσης δεν θέλουν τους αυριανούς πολίτες με κριτική σκέψη. Ως εκ τούτου προτιμούν να δίνεται ώθηση σε επαγγέλματα που έχουν σχέση τους αριθμούς και όχι κλάδους που οξύνουν την κριτική σκέψη, όπως φιλοσοφία, πολιτικές επιστήμες, ιστορία, κτλ. Ποια η η γνώμη σου γι αυτό;
Χωρίς να σημαίνει ότι καταφεύγουμε σε θεωρίες συνομωσίας, είναι έκδηλο ότι οι μεγάλοι διεθνείς οργανισμοί που έχουν λόγο και προωθούν εκπαιδευτικές πολιτικές, όπως το ΔΝΤ, ο ΟΟΣΑ, αλλά και η Ευρωπαϊκή Ένωση, θέτουν ως βάση όλων των δράσεων και σχεδιασμών τους την οικονομική ανάπτυξη – συχνά “με κάθε κόστος”. Σίγουρα, η εκπαίδευση δεν θα έμενε στο απυρόβλητο. Ούτως ή άλλως, ανέκαθεν η εκπαίδευση ως το οργανωμένο σύστημα προώθησης κάθε κρατικής πολιτικής, έχει γίνει όπλο στα χέρια διάφορων ιδεολογιών και συχνά διάφορων διαστροφών. Γιατί στην εποχή μας να είναι διαφορετικά τα πράγματα; Εκ των πραγμάτων και από τη στιγμή που η εκπαίδευση έχει ποσοτικοποιηθεί, δηλαδή μετατρέπεται σε μετρήσιμα μεγέθη και συνδέεται με μετρήσιμες μορφές “κερδών”, έχει χάσει το βαθύτερο νόημά της. Πάλι όμως και οι ίδιοι οι πολίτες έχουν την δική τους ευθύνη για τις επιλογές και τη στάση που κρατούν απέναντι στις εκπαιδευτικές-μορφωτικές επιλογές που έχουν. Η εποχή που ζούμε αποτελεί μια εξαιρετική ευκαιρία επιστροφής στην ανθρωπιστική παιδεία. Όπως έδειξε η ιστορία, εκεί είναι ο τόπος επιστροφής και διάσωσης όλων των κοινωνιών σε που βρέθηκαν σε παρόμοιες καταστάσεις κρίσης.
Η παιδεία πόσο λαβώνεται από την οικονομική κρίση και ποιος (πρέπει να) είναι ο ρόλος της
αυτομόρφωσης;
Η εκπαίδευση είναι βασικός πυλώνας κάθε κοινωνίας, οπόταν δεν θα μπορούσε να μείνει ανεπηρέαστη από την οικονομική κρίση, που ίσως να μην είναι μόνο οικονομική, αλλά και κοινωνική και πολιτική, τελικά, και εκπαιδευτική. Μέσα στη γενικότερη απαξίωση όλων των θεσμών και αξιών, απαξιώνεται δυστυχώς και η παιδεία. Η διασύνδεσή της με την οικονομία και το οικονομικό όφελος, παρά με τις βαθύτερες ανησυχίες και ανάγκες των ατόμων είναι που οδηγεί σε αυτού του είδους την απαξίωση.
Στην εποχή που ζούμε με τις πολλές πηγές πληροφόρησης και προσφοράς γνώσης, η αυτομόρφωση είναι σχεδόν αναπόφευκτη. Πάλι επαφίεται στο ίδιο το άτομο να κάνει τις σωστές επιλογές με κριτική διάθεση απέναντι σε ό,τι του προσφέρεται. Ούτως ή άλλως, ίδια η διαδικασία αναζήτησης της αλήθειας ανάμεσα σε πολλές “αλήθειες” που μας πολιορκούν αποτελεί μια διαδικασία αυτομόρφωσης και εξέλιξης.
Η μόρφωση τι πρέπει να σημαίνει;
Παραβολικά, η μόρφωση μοιάζει λίγο με το ταξίδι του Οδυσσέα. Είναι μια μεγάλη περιπέτεια προς αναζήτηση ενός οικείου τόπου, του τόπου μας μέσα στον κόσμο. Όσο προχωρεί το ταξίδι, τόσο ανοίγεται μπροστά μας πιο πλατύς ο ορίζοντας, πιο ξεκάθαρος ο κόσμος που μας περιβάλλει. Τελικά, εμείς γινόμαστε το παράγωγο του ταξιδιού μας. Γινόμαστε, φτιαχνόμαστε στο δρόμο, στη διαδρομή. Η μόρφωση, ή καλύτερα η εκπαίδευση, που στοχεύει απλά στην απόκτηση τίτλων θα παραμείνει κενή νοήματος αν δεν καταφέρουμε να την κάνουμε βίωμα. Για να γίνει αυτό χρειάζεται κόπος και επίπονη προσπάθεια. Η “χαρά της μάθησης” είναι άλλος ένας σύγχρονος μύθος. Η μάθηση χρειάζεται πρώτιστα μόχθο, ψυχικό και πνευματικό. Η χαρά θα ακολουθήσει στο τέλος της διαδρομής, όταν αποδείξουμε ότι μπορούμε να εμπλακούμε δημιουργικά με τον κόσμο που μας περιβάλλει και να γίνουμε παραγωγοί νοήματος.
Πιστεύεις ότι μέσα από την μόρφωση και μέσα από τις γνώσεις μπορεί να επέλθει η αλλαγή για ένα καλύτερο κόσμο;
Η ιστορία δείχνει ότι συνήθως αυτό γίνεται. Οι μεγάλες επαναστάσεις και ανατροπές ξεκίνησαν αρχικά ως πνευματικές επαναστάσεις. Όπως ένας αρχιτέκτονας δημιουργεί το σχέδιο ενός σπιτιού πρώτα στη σκέψη του, μετά στο χαρτί και μετά το πραγματοποιεί, μ’ αυτή τη σειρά ο καλύτερος κόσμος πρέπει πρώτα να φτιαχτεί στο μυαλό μας, να τον ονειρευτούμε και μετά να τον δημιουργήσουμε. Σε αυτή τη διαδικασία η παιδεία αποτελεί την κινητήρια δύναμη και δίνει τον προσανατολισμό.
