Συγγραφή/επιμέλεια ρεπορτάζ: Νίκος Ντενισλής
Εισαγωγή
Συχνά γίνεται λόγος για το «ξαφνικό» ενδιαφέρον των MME για την καταπολέμηση της ομοφοβίας και της τρανσφοβίας και πώς η νέα διαμόρφωση της κοινής γνώμης γύρω από αυτά τα θέματα επηρεάζει την κυπριακή κοινωνία γενικά. Κάποιοι λένε ότι αυτές οι πρωτοβουλίες είναι αναπόσπαστο μέρος της ευρύτερης διεκδίκησης ανθρώπινων δικαιωμάτων (δικαίωμα της ελεύθερης έκφρασης της σεξουαλικότητας, δικαίωμα της ελεύθερης έκφρασης φύλου) και άλλοι (αν και λιγότεροι) τις θεωρούν από προβληματικές έως επικίνδυνες. Εν πάση περιπτώσει, το παρόν ρεπορτάζ δεν έχει σκοπό να ενταχθεί με το μέρος της μιας ή της άλλης παράταξης. Παρουσιάζει μια ιστορική αναδρομή από το 1979 (όταν έγινε στην Κύπρο για πρώτη φορά σεμινάριο με θέμα την ομοφυλοφιλία) μέχρι τα τέλη του 2016, όταν έγινε για πρώτη φορά στην Κύπρο το συνέδριο ILGA–Europe (ILGA: International Lesbian and Gay Association).
H κατάσταση στα τέλη του 20ου αιώνα και οι πρώτες προσπάθειες
Στην Κύπρο μέχρι τα τέλη του περασμένου αιώνα, ερωτικές/σεξουαλικές σχέσεις μεταξύ ατόμων του ίδιου φύλου υπήρχαν σε όλα τα κοινωνικά στρώματα. Εντούτοις, η κοινωνία θεωρούσε το θέμα ταμπού και τα άρθρα του Ποινικού Κώδικα 171-174 καταδίκαζαν τις σεξουαλικές σχέσεις μεταξύ ανδρών με ποινές που έφταναν μέχρι και δεκατέσσερα χρόνια φυλάκιση. Αξιοπρόσεκτο βέβαια είναι και το ότι οι σεξουαλικές πράξεις μεταξύ γυναικών δεν αποτελούσαν ποινικό αδίκημα, αλλά βρισκόταν πάντοτε στο σκοτάδι, σαν να μην υπήρχαν καθόλου. Αναμφίβολα, τα πιο πάνω άρθρα ήταν κατάλοιπο της βρετανικής αποικιοκρατίας που είχαν ενταχθεί στην βρετανική νομοθεσία κατά τη βικτωριανή εποχή.
Αν και οι διάφορες μορφές σεξουαλικού προσανατολισμού (ομοφυλοφιλία, ετεροφυλοφιλία, αμφιφυλοφιλία) υπήρχαν από γενέσεως κόσμου, λίγα είναι γνωστά για προσπάθειες που έγιναν στην Κύπρο πριν από το 1980 προκειμένου η κυπριακή κοινωνία να αποδέχεται ως ισότιμες όλες τις μορφές σεξουαλικότητας. Στην Κύπρο η πρώτη δημόσια συζήτηση που είχε θέμα την ομοφυλοφιλία έγινε το 1979, από την Παγκύπρια Εταιρεία Ψυχικής Υγιεινής. Τρία χρόνια μετά διοργανώθηκε διήμερο Σεμινάριο από την ίδια Εταιρεία με το ίδιο θέμα. Λέγεται ότι αν και το σεμινάριο είχε μεγάλη επιτυχία (παρευρέθηκαν γύρω στα 500 άτομα), εντούτοις ήταν αρκετά αξιοπρόσεκτο ότι η πλειονότητα του ακροατηρίου αποτελούνταν από γυναίκες ενώ η έλλειψη ανδρών ήταν καταφανής!
Στα τέλη της δεκαετίας του ’80 – αρχές του ’90 ο γνωστός ακτιβιστής για τα δικαιώματα των ομοφυλοφίλων από το 1979 και ιδρυτικό μέλος του ΑΚΟΚ (Απελευθερωτικό Κίνημα Ομοφυλοφίλων Κύπρου) Αλέξανδρος Μοδινός προσέφυγε στο Ευρωπαϊκό Δικαστήριο Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων καταγγέλλοντας ότι το άρθρο 171 του κυπριακού ποινικού κώδικα παραβίαζε το δικαίωμά του στην αυτοδιάθεση της προσωπικής του ζωής. Μετά την καταγγελία ακολούθησε μακροχρόνιος δικαστικός αγώνας για τροποποίηση του εν λόγω άρθρου.
Συγκεκριμένα, το Μάιο 1989 έγινε ατομική προσφυγή στην Ευρωπαϊκή Επιτροπή Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων της Κυπριακής Δημοκρατίας για καταπάτηση των δικαιωμάτων των ομοφυλόφιλων ατόμων. Η ακρόαση έγινε στο Στρασβούργο στις 6 Δεκεμβρίου 1990 και οι δεκαπέντε Ευρωπαίοι επίτροποι καταδίκασαν την Κυπριακή Δημοκρατία. Παραχωρήθηκε περίοδος για φιλική διευθέτηση αλλά πέρασε χωρίς να γίνει τίποτε και έτσι η υπόθεση στάλθηκε στο Ευρωπαϊκό Δικαστήριο προς εκδίκαση. Η εκδίκαση της υπόθεσης έγινε στο Στρασβούργο τον Οκτώβριο 1992 και η απόφαση ήταν καταδικαστική.
Η Βουλή των Αντιπροσώπων, για να συμμορφωθεί με την απόφαση του δικαστηρίου, αναγκάστηκε το Μάιο 1998 να τροποποιήσει το σχετικό νόμο. Εντούτοις το νομοσχέδιο ήταν αρκετά προβληματικό και εξακολουθούσε να περιέχει διακρίσεις. Μετά από συνεδριάσεις και διαδικασίες που ίσως να μην υπάρχει αρκετός χώρος εδώ να παρατεθούν τα γεγονότα με λεπτομέρεια, ο νόμος πήρε την τελική του μορφή το 2002. Ασφαλώς, η βελτίωση του νομοθετικού σκηνικού δεν σημαίνει ότι τα άτομα που είχαν μη-ετεροφυλοφιλικό σεξουαλικό προσανατολισμό μπόρεσαν επιτέλους να εκφράζονται ελεύθερα. Αντιθέτως, εξακολούθησαν να κρύβονται.
Οι νέες τεχνολογίες και το πρώτο LGBT-σωματείο
Όπως όλοι γνωρίζουμε, για πολλά χρόνια το θέμα «σεξουαλικός προσανατολισμός» στην Κύπρο αποτελούσε θέμα ταμπού. Παρά τις νομοθετικές ρυθμίσεις που έγιναν στα τέλη του 20ού αιώνα, τα άτομα με μη-ετεροφυλόφιλο σεξουαλικό προσανατολισμό εξακολουθούσαν να κρύβονται λόγω των διακρίσεων που είχαν να αντιμετωπίσουν. Στην αλλαγή του αιώνα όμως νέος παράγοντας ήρθε να προστεθεί στο παιχνίδι: η τεχνολογία και πιο συγκεκριμένα η ανάπτυξη των τηλεπικοινωνιών.
Ένα παράδειγμα ήταν η προπληρωμένη/ανώνυμη τηλεφωνία. Ο καθένας μπορούσε να πάρει από το περίπτερο μια κάρτα SIM με ένα νούμερο τηλεφώνου που δεν θα το καταχωρούσε πουθενά. Μπορούσε να το δημοσιεύσει στις ροζ αγγελίες και να κάνει γνωριμίες μέσω τηλεφώνου. Παράλληλα, το διαδίκτυο (και ειδικά οι διαδικτυακές γνωριμίες) αποκτούσε δημοτικότητα. Εκτός από γνωριμίες, πολλοί βρήκαν στο διαδίκτυο πληροφορίες για τη σεξουαλικότητα για τις οποίες δεν υπήρχε αρκετή βιβλιογραφία στην Κύπρο. Έτσι κατάφεραν κάποιοι να μιλήσουν γι’ αυτό που νιώθουν, έστω και με αγνώστους, ανώνυμα μέσω διαδικτύου.
Το Καλοκαίρι 2003 κάτι έμελλε να «ταρακουνήσει τα νερά» του –ας το ονομάσουμε- κυπριακού “gay–lifestyle”: η Λάρνακα (σχετικά μικρή πόλη) φιλοξενεί το μεγαλύτερο LGBT–club της Κύπρου (LGBT: Lesbian Gay Bisexual Transgender), το γνωστό SECRETS CLUB. Το club αναπτύσσει συνεργασίες με διάφορους ακτιβιστικούς φορείς στο εξωτερικό και διοργανώνει διάφορα πάρτι. Τα Χριστούγεννα 2004 γίνεται πάρτι με μουσικοχορευτικό πρόγραμμα με τον Mr Gay Greece 2004. Tην επόμενη χρονιά γίνεται για πρώτη φορά διαγωνισμός Mr Gay Cyprus στη Μύκονο στο πλαίσιο του Mr Gay Greece.
Παράλληλα οι πολιτικές εξελίξεις (συγκεκριμένα άνοιγμα των οδοφραγμάτων το 2003) δεν άφησαν ανεπηρέαστη την κοινότητα των LGBT. Λέγεται ότι Ελληνοκύπριοι ομοφυλόφιλοι άρχισαν να επισκέπτονται γκέι μπαρ στα κατεχόμενα αλλά και αντίστροφα. Περισσότερη κίνηση παρατηρήθηκε από την τουρκοκυπριακή μειονότητα λόγω μικρότερου πληθυσμού· ήταν μια ανάσα διαφυγής προς στις ελεύθερες περιοχές. Σε πολλές παρέες Ελληνοκυπρίων LGBT ενσωματώθηκαν και Τουρκοκύπριοι και δημιουργήθηκαν πολλά μεικτά ζευγάρια.
To 2007 οργανώσεις νεολαίας αρχίζουν να αναπτύσσουν περισσότερο ενδιαφέρον για LGBT θέματα. Το Νοέμβριο του ίδιου έτους η Κύπρος συμμετέχει για πρώτη φορά στο συνέδριο του IGLYO (International Gay and Lesbian Youth Organization) που έγινε στη Βουδαπέστη. Δυστυχώς το θέμα δεν έτυχε της πρέπουσας προβολής από τα ΜΜΕ και ίσως να μην μάθει ποτέ κανείς το λόγο. Άραγε διαδραμάτισε κάποιο ρόλο το ότι ο εκπρόσωπος της Κύπρου στο συνέδριο ήταν από ένα μικρό χωριουδάκι και δεν το(ν) ήξερε κανείς; Πιθανό να μην το μάθουμε ποτέ.
Στις 30 Νοεμβρίου 2009 έγινε στο Κέντρο Στήριξης Μη-Κυβερνητικών Οργανισμών μια συνάντηση με θέμα το ενδεχόμενο ίδρυσης σωματείου LGBT (προηγουμένως υπήρχε το Απελευθερωτικό Κίνημα Ομοφυλοφίλων Κύπρου αλλά δεν είχε καταχωρηθεί ποτέ στον Έφορο Σωματείων και Ιδρυμάτων). Αξιοπρόσεκτο είναι το ότι τέθηκαν και σοβαρά γλωσσολογικά προβλήματα που θα επηρέαζαν την επιλογή του ονόματος του σωματείου. Π.χ. ο διεθνής όρος είναι LGBT, αλλά πώς θα μπορούσε να μεταφερθεί στα ελληνικά; Tελικά, τον Μάιο 2010 υιοθετήθηκε ως όνομα του σωματείου το «ACCEPT ΛΟΑT Κύπρου» (ΛΟΑΤ: Λεσβίες Ομοφυλόφιλοι Αμφισεξουαλικοί Τρανς).
Η εγγραφή του σωματείου ACCEPT εγκρίθηκε (αν και με δυσκολίες) από τον Έφορο Σωματείων και Ιδρυμάτων το Σεπτέμβριο 2011. Εντούτοις, από το 2010 μέχρι το Σεπτέμβριο 2011 δεν υπήρξε νεκρός χρόνος. Το σωματείο στις 17 Μαΐου 2010 διοργάνωσε συνέντευξη Τύπου για την Διεθνή Μέρα κατά της Ομοφοβίας με ιδιαίτερα αυξημένο το ενδιαφέρον των ΜΜΕ. Ενθαρρυντική στήριξη υπήρξε από διάφορους φορείς (κυβερνητικούς και μη): Γραφείο Επιτρόπου Διοικήσεως και Ανθρώπινων Δικαιωμάτων, Αντιπροσωπεία της Ευρωπαϊκής Επιτροπής στην Κύπρο και αρκετές ΜΚΟ. Αναφέρουμε ειδικά τον Κυπριακό Σύνδεσμο Οικογενειακού Προγραμματισμού, ο οποίος αργότερα σε συνεργασία με το σωματείο ACCEPT διενήργησε μια έρευνα παγκύπριας εμβέλειας για την κατάσταση των LGBT ατόμων στην Κύπρο.
Ακολούθησαν αρκετές εκδηλώσεις ενημερωτικού χαρακτήρα σχετικά με LGBT θέματα: συζητήσεις για νομική κατοχύρωση ομόφυλων ζευγαριών, συζητήσεις για εγκλήματα μίσους (ομοφοβική/τρανσφοβική βία), προβολές ταινιών κ.α. Επισημαίνεται ότι τέλη του 2010 έγινε στην Κύπρο διεθνές συνέδριο «Οι εμπειρίες των ΛΟΑΤ προσώπων στις μεσογειακές χώρες». Συμμετείχαν εκπρόσωποι κυπριακών ακτιβιστικών οργανώσεων και από τις δύο κοινότητες και άλλες μεσογειακές χώρες (Τουρκία, Ελλάδα, Μάλτα). Το Φεβρουάριο 2011 το σωματείο ACCEPT διοργάνωσε στην Πάφο (σε συνεργασία με το μπαρ DIFFERENT) έκθεση φωτογραφίας με θέμα «Διαφορετικές Οικογένειες, Ίδια Αγάπη». Κάπως έτσι άρχισαν και οι προετοιμασίες για το ενδεχόμενο διοργάνωσης φεστιβάλ LGBT–Pride.
Τα πρώτα Φεστιβάλ LGBT–Pride στην Κύπρο
To 2011 το ενδιαφέρον των ΜΜΕ γύρω από τη σεξουαλικότητα ήταν ιδιαίτερα αυξημένο. Εκείνο το διάστημα παρατηρήθηκε σωρεία από ερασιτεχνικά ιστολόγια και ομάδες στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης που ανέπτυσσαν συζητήσεις γύρω από LGBT θέματα. Ιδιαίτερη αναφορά αξίζει στο ιστολόγιο ΑΓΑΠΗ ΠΑΡΑΞΕΝΗ που (εν αντιθέσει με άλλες κυπριακές ιστοσελίδες που απλώς αντέγραφαν πληροφορίες από ξένα ΜΜΕ και τις δημοσίευαν συχνά αμετάφραστες) εστίαζε στα εγχώρια ζητήματα που ενδιέφεραν κυρίως τους Κύπριους LGBT. Ενδεχομένως η προβολή των LGBT θεμάτων από τα ΜΜΕ να υπήρξε ο λόγος που τα δικαιώματα των LGBT επηρέασαν ακόμα και τις προεκλογικές εκστρατείες των κομμάτων για τις Βουλευτικές Εκλογές 2011.
Σκέψεις για διοργάνωση παγκύπριου φεστιβάλ LGBT–Pride είχαν εμφανιστεί από το 2011, όταν πλέον το σωματείο ACCEPT LGBT εντάχθηκε επίσημα στον κατάλογο του Εφόρου Σωματείων και Ιδρυμάτων. Yπήρχαν βλέψεις για διοργάνωση του φεστιβάλ το Μάιο 2012 και συγκεκριμένα στις 26 Μαΐου 2012. Δυστυχώς οι καταστάσεις δεν υπήρξαν ιδιαίτερα ευνοϊκές. Εν τέλει, αποφασίστηκε ότι στις 26 Μαΐου 2012 θα γίνει απλά η γενική συνέλευση του σωματείου (που ήταν και η πρώτη εκλογική συνέλευση) και το φεστιβάλ αναβλήθηκε με σκοπό να γίνει το Μάιο του επόμενου έτους (2013). Εντούτοις, οι καταστάσεις που δημιουργήθηκαν μετά το κούρεμα καταθέσεων του 2013 και η στροφή της κοινής γνώμης σε άλλα θέματα (κατά κοινή παραδοχή πολύ πιο σημαντικά) δημιούργησε ένα αρκετά αρνητικό σκηνικό. Έτσι, το φεστιβάλ αναβλήθηκε εκ νέου.
Το πρώτο κυπριακό φεστιβάλ LGBT–Pride πραγματοποιήθηκε στη Λευκωσία στις 31 Μαΐου 2014. Προς έκπληξη των διοργανωτών, η εκδήλωση εντελώς απροσδόκητα μάζεψε χιλιάδες κόσμου (οι εκτιμήσεις κυμαίνονται από 3000 μέχρι 5000 άτομα) όλων των ηλικιών, ανεξαρτήτως σεξουαλικού προσανατολισμού. Στο φεστιβάλ συμμετείχε κόσμος και από τις δύο κοινότητες της Κύπρου, μέλη διπλωματικών αντιπροσωπειών στην Κύπρο και άλλοι φορείς. Ιδιαίτερα σημαντική ήταν και η συμβολή της γνωστής Κύπριας τραγουδίστριας Άννας Βίσση. Υπήρξαν φυσικά και κάποιες περιορισμένες αντιδράσεις από μεμονωμένα θρησκευτικά κινήματα (όχι από την επίσημη Εκκλησία της Κύπρου). Μετά από το πρώτο LGBT–Pride η κοινή γνώμη άρχισε να αντιμετωπίζει διαφορετικά το θέμα των LGBT. Το επόμενο φεστιβάλ έγινε τον Ιούνιο του 2015 μαζεύοντας περισσότερο κόσμο αυτή τη φορά. Το Νοέμβριο 2015 η Βουλή των Αντιπροσώπων ψήφισε τον Νόμο περί Συμφώνου Συμβίωσης, γεγονός που αποτέλεσε σταθμό στη διεκδίκηση των δικαιωμάτων των ομόφυλων ζευγαριών.
Το 2016 φέρνει σημαντικές εξελίξεις: δημιουργία ομάδας γονέων LGBT παιδιών, ομάδας στήριξης τρανς ατόμων και πολλά άλλα. Αν και τα περισσότερα γεγονότα σημειώνονται στην πρωτεύουσα, οι παραλιακές πόλεις δεν έμειναν αμέτοχες. Στις 19 Ιουνίου 2016, ίσως για πρώτη φορά στην ιστορία του φολκλορικού φεστιβάλ Κατακλυσμός Λάρνακας, συμμετέχει στο διαγωνισμό κυπριακών ποιημάτων ένα ποίημα με θέμα το φλερτ μεταξύ ανδρών: «Οι Ρακέττες». Το ίδιο βράδυ όμως υπήρξε και ποίημα που εκφραζόταν αρνητικά προς την απόφαση της Βουλής για το σύμφωνο συμβίωσης. Το ποίημα είχε τον τίτλο «Σόδομα κ̌αι Γόμορρα». Όντως, κάποια πράγματα χρειάζονται ακόμα το χρόνο τους.
Στα τέλη του 2016 τα ενετικά τείχη της Λευκωσίας φωτίζονται από τα φώτα της διεθνούς δημοσιότητας καθώς η πόλη φιλοξενεί για πρώτη φορά το συνέδριο του διεθνούς οργανισμού ILGA–Europe (ILGA: International Lesbian and Gay Association). Στο πλαίσιο του συνεδρίου ανακοινώνεται ότι σύμφωνα με έρευνα του ILGA–Europe η Κύπρος δεν θεωρείται τόσο ομοφοβική όσο ήταν μόλις λίγα χρόνια πριν. Το συνέδριο άφησε πάρα πολύ καλές εντυπώσεις στους συμμετέχοντες, τόσο ξένους όσο και ντόπιους.
Αναμφίβολα, τα γεγονότα της τρέχουσας δεκαετίας θα αποτελούσαν άπιαστο όνειρο πριν 30 χρόνια. Ωστόσο, παρά τη βελτίωση που έχει επιτευχθεί σε κοινωνικό, πολιτικό, νομοθετικό επίπεδο και άλλα, δεν είναι ακόμα το τέλος του δρόμου. Όλοι ευελπιστούν να έρθει μια μέρα που ο σεβασμός του δικαιώματος της ελεύθερης έκφρασης της σεξουαλικότητας και φύλου θα είναι δεδομένος για όλους τους ανθρώπους ανεξαρτήτως φύλου και ανεξαρτήτως σεξουαλικού προσανατολισμού και όταν πια πρωτοβουλίες διεκδίκησης των LGBT-δικαιωμάτων δεν θα έχουν λόγο ύπαρξης.
Πηγές:
Ιστολόγιο ΑΓΑΠΗ ΠΑΡΑΞΕΝΗ
agapiparakseni.blogspot.com
Ιστοσελίδα του σωματείου ACCEPT LGBT Cyprus
www.acceptcy.org
Καταδίκη από το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο (άρθρο του Αλέξανδρου Φ. Μοδινού)
Εφημερίδα “ΕΛΕΥΘΕΡΟΤΥΠΙΑ” 5 Φεβρουαρίου 2002
http://archive.li/3pRq3
Περιοδικό 10%
www.10percent.gr
Ποιήματα από τον Κατακλυσμό Λάρνακας 2016:
«Οι Ρακέττες»: www.youtube.com/watch?v=NKabr7tPpHQ
«Σόδομα κ̌αι Γόμορρα»: www.youtube.com/watch?v=NlkF3srfzME
