Η χλωμή μπλε κουκκίδα είναι εμείς. Ένας διάλογος του Μάρκου Αυρήλιου με τον Carl Sagan

Της Δρ Έλσας Νικολαϊδου*

«Παρατήρησε τις τροχιές των άστρων σαν να έτρεχες και εσύ μαζί τους… Μ’ αυτές τις παραστάσεις καθαρίζει η βρομιά της επίγειας ζωής.» Μάρκος Αυρήλιος, Τα εις εαυτόν, 7.47

Η ζωή δεν έχει αλλάξει από την εποχή του Μάρκου Αυρήλιου, που δεν έπαυε να υπενθυμίζει στον εαυτό του (εις εαυτόν) το εφήμερο της ανθρώπινης ύπαρξης. Στο προσωπικό του ημερολόγιο Τα εις εαυτόν, ο φιλόσοφος αυτοκράτορας επιχειρεί να ξεδιαλύνει την πραγματικότητα, με ένα νοητικό πείραμα, Στωική άσκηση, τη «θέαση από ψηλά»:
«Αναλογίσου την υλική ουσία του σύμπαντος και πόσο ελάχιστο μέρος της είσαι εσύ, και όλη την αιωνιότητα, πόσο σύντομος και ακαριαίος είναι ο χρόνος που σου αναλογεί, και την ειμαρμένη, πόσο να είναι το μερίδιό σου;» 5.24

Καθώς απομακρύνεται από τον εαυτό του, το εγώ, κοιτάζει το Όλον, τον κόσμο του οποίου αποτελεί μέρος, κατανοώντας ότι, αν και αυτοκράτορας, δεν είναι το κέντρο του σύμπαντος. Η Γη, όποτε κι αν την κοιτάξεις, ακόμη και τους πρώτους μεταχριστιανικούς αιώνες, την εποχή του Μάρκου Αυρήλιου, προσφέρει την ίδια θέα. Τις ζωές των ανθρώπων. Εποπτεύει ο Ρωμαίος αυτοκράτορας:
«Και μάλιστα όταν κάνεις λόγο για τους ανθρώπους, πρέπει να κατοπτεύεις τα επίγεια σαν να βρίσκεσαι κάπου ψηλά και κοιτάζεις κάτω: αγέλες, στρατεύματα, χωράφια, γάμους, χωρισμούς, γεννήσεις, θανάτους, θόρυβο μες τα δικαστήρια, ερημιές, διάφορα βαρβαρικά έθνη, γιορτές θρήνους, αγορές, το συνονθύλευμα, και τη σύνθεση των αντιθέτων που πραγματώνει την τάξη του κόσμου.» 7.48

Η έξοδος από το εγώ, καταδεικνύει τη βραχύτητα της ανθρώπινης ύπαρξης και την ασημαντότητα πραγμάτων στα οποία ο άνθρωπος ανέκαθεν έδινε αξία. Υλικά αγαθά, πλουτισμός, δόξα αποκτούν την πραγματική, τη μηδενική τους αξία κάνοντας την καθημερινότητα να φαντάζει άστοχη. Τα γεγονότα επαναλαμβάνονται:
«Παρατήρησε με προσοχή τα περασμένα, τις τόσες και τόσες αλλαγές από τη μια δυναστεία στην άλλη. Θα μπορέσεις ως και τα μελλούμενα να προβλέψεις γιατί σίγουρα θα ‘ναι ίδιας λογής- δεν γίνεται να βγουν από τον ρυθμό των τωρινών γεγονότων.» 7.49

Δεν έχει σημασία πόσα χρόνια θα περάσουν. Η εικόνα της Γης είναι η ίδια:
«Οπότε είτε σαράντα χρόνια ανθρώπινου βίου μελέτησες, είτε δέκα χιλιάδες χρόνια, το ίδιο κάνει. Τι έχεις να δεις παραπάνω;» 7.49

Πράγματι, είκοσι αιώνες αργότερα, ο αστροφυσικός Carl Sagan, παρατηρώντας τη Γη από τη φωτογραφία που έπειτα από αίτημά του τραβήχτηκε από το Voyager 1, συγγράφει το περίφημο βιβλίο του Pale Blue Dot (Χλωμή μπλε κουκκίδα) Random House, 1994, θέλοντας να αφυπνίσει το ανθρώπινο είδος. Έχει αλλάξει κάτι έπειτα από 2000 χρόνια;

«Από αυτό το μακρινό σημείο, η Γη μπορεί να μην παρουσιάζει ιδιαίτερο ενδιαφέρον. Αλλά για εμάς, είναι διαφορετικά. Σκεφτείτε ξανά αυτήν την κουκκίδα. Αυτή είναι εδώ. Αυτή είναι το σπίτι. Αυτή είναι εμείς. Πάνω σε αυτήν, ο καθένας που έχετε αγαπήσει, όλοι όσους γνωρίζετε, ο καθένας για τον οποίο ακούσατε ποτέ, κάθε άνθρωπος που υπήρξε ποτέ, έζησε τη ζωή του. Το σύνολο της χαράς και της ταλαιπωρίας μας, χιλιάδες θρησκείες, ιδεολογίες και οικονομικά δόγματα, κάθε κυνηγός και συλλέκτης, κάθε ήρωας και δειλός, κάθε δημιουργός και καταστροφέας πολιτισμού, κάθε βασιλιάς και χωρικός, κάθε νεαρό ερωτευμένο ζευγάρι, κάθε μητέρα και πατέρας, κάθε ελπιδοφόρο παιδί, εφευρέτης και εξερευνητής, κάθε δάσκαλος ηθικής, κάθε διεφθαρμένος πολιτικός, κάθε σούπερ σταρ, κάθε ανώτατος ηγέτης, κάθε άγιος και αμαρτωλός στην ιστορία του είδους μας, έζησε εκεί – σε ένα μικρό μόριο σκόνης που αιωρείται σε μία ηλιαχτίδα.»

Ο Μάρκος Αυρήλιος στοχάζεται από τη Γη την ιστορία των ανθρώπων, όλων όσοι έζησαν πριν από αυτόν. Όλα είναι ίδια:
«Φέρε στον νου σου, ας πούμε την εποχή του Βεσπασιανού, και θα δεις ότι όλα είναι ίδια: άνθρωποι να παντρεύονται, να ανατρέφουν παιδιά, να ‘ναι άρρωστοι, να πεθαίνουν, να πολεμούν, να ξεφαντώνουν, να ταξιδεύουν για δουλειές, να καλλιεργούν χωράφια, να κολακεύουν, να ‘ναι αλαζονικοί, να υποψιάζονται ή να επιβουλεύονται, να εύχονται τον θάνατο κάποιων άλλων, να γκρινιάζουν για την κατάστασή τους, να ερωτεύονται, να θησαυρίζουν, να θέλουν να γίνουν ύπατοι ή βασιλείς. Από τη ζωή αυτών των ανθρώπων δεν έχει απομείνει τίποτα πουθενά. Πέρνα τώρα στη εποχή του Τραϊανού. Όλα ξανά τα ίδια. Χάθηκε και εκείνη η ζωή. Πάλι, κοίτα προσεκτικά τα σημάδια αλλοτινών καιρών, εθνών ολόκληρων, και δες πόσα έθνη έβαλαν τα δυνατά τους να επικρατήσουν, κι ύστερα από λίγο σωριάστηκαν και διαλύθηκαν. Μα περισσότερο από καθετί  συλλογίσου εκείνους, που κι εσύ ο ίδιος τους ήξερες, πώς κυνηγούσαν μάταιους στόχους, παραμελώντας να κάνουν αυτό που ταίριαζε στη φύση τους, να κρατηθούν από αυτό γερά και να αρκεστούν σ’ αυτό.» 4.32

Ωστόσο, ο άνθρωπος είναι εγκλωβισμένος στο εγώ του, θεωρώντας ότι είναι το κέντρο του σύμπαντος. Ανέκαθεν, «η κόλαση είναι οι άλλοι», αυτοί που ανατρέπουν τα σχέδιά του για κυριαρχία και εξουσία. Σε όλη την Ιστορία της ανθρώπινης ζωής σχημάτιζε ομάδες προκειμένου να καταδείξει την διαφορετικότητά του, να επιβάλλει την ισχύ του. Μεγαλούργησε στην τέχνη και τις επιστήμες και διευκόλυνε τη ζωή του με την τεχνολογία, αλλά εξαφάνισε την ίδια του τη γνώση δημιουργώντας μεσαίωνες και αφάνισε άλλα είδη και το δικό του. Όλα αυτά τα πράττει στο σπίτι του, το μοναδικό του καταφύγιο στο σύμπαν.

Συνεχίζει ο Carl Sagan:
«Η Γη είναι μία πολύ μικρή σκηνή σε μία τεράστια κοσμική αρένα. Σκεφτείτε τα ποτάμια αίματος που χύθηκαν από όλους εκείνους τους στρατηγούς και τους αυτοκράτορες ώστε στη δόξα και στον θρίαμβο να μπορέσουν να γίνουν στιγμιαίοι άρχοντες ενός κλάσματος μίας κουκκίδας. Σκεφτείτε τις ατελείωτες βαναυσότητες που επέβαλαν οι κάτοικοι μίας γωνιάς αυτού του pixel στους κατοίκους κάποιας άλλης γωνιάς του. Πόσο συχνές οι παρεξηγήσεις τους, πόσο πρόθυμοι είναι να σκοτώσουν ο ένας τον άλλον, πόσο ένθερμο το μίσος τους. Η φανταστική σημασία που δίνουμε στον εαυτό μας, η αυταπάτη ότι έχουμε κάποια προνομιακή θέση στο σύμπαν, προκαλούνται από αυτό το σημείο χλωμού φωτός. Ο πλανήτης μας είναι μία μοναχική κουκκίδα στο μεγάλο περιβάλλον κοσμικό σκοτάδι. Στο σκοτάδι μας -μέσα σε όλη αυτήν την απεραντοσύνη- δεν υπάρχει καμία ένδειξη ότι βοήθεια θα έρθει από κάπου αλλού για να μας σώσει από τους εαυτούς μας.»
Υπεύθυνοι είμαστε όλοι, όσοι περιστοιχιζόμαστε από το εγώ μας και εθελοτυφλούμε. Ο Carl Sagan δεν ζει για να δει τη συνέχεια της καταστροφής, ίσως και το τέλος, του σπιτιού μας. Η ιστορία δεν διδάσκει τον άνθρωπο, τον ματαιόδοξο, αλαζόνα, εγωμανή κυρίαρχο της χλωμής μπλε κουκκίδας, αλλά όχι του σύμπαντος. Σήμερα όμως οδεύουμε στο τέλος. Έως τώρα ο άνθρωπος κατέστρεφε τους «άλλους», χωρίς να καταλαβαίνει ότι χωρίς τον «άλλο» δεν υπάρχει εγώ. Οι πανταχού καταστροφές δεν συμβαίνουν σε ένα άλλο σύμπαν αλλά στο σπίτι μας. Το σπίτι μας είναι η Γη:
«Η Γη είναι ο μόνος κόσμος, μέχρι στιγμής, για τον οποίο είναι γνωστό ότι φιλοξενεί ζωή. Δεν υπάρχει πουθενά αλλού, τουλάχιστον στο εγγύς μέλλον, όπου μπορεί το είδος μας να μεταναστεύσει. Είτε σας αρέσει είτε όχι, προς το παρόν, η Γη είναι το μέρος όπου θα κάνουμε την αντίστασή μας. Έχει ειπωθεί ότι η αστρονομία είναι μία ταπεινή εμπειρία που οικοδομεί χαρακτήρες. Ίσως να μην υπάρχει καλύτερη απόδειξη της ανοησίας των ανθρώπινων αλαζονειών από αυτήν τη μακρινή εικόνα του μικροσκοπικού μας κόσμου. Για εμένα, υπογραμμίζει την ευθύνη μας να αντιμετωπίσουμε πιο ευγενικά ο ένας τον άλλον, και να διαφυλάξουμε και να αγαπάμε τη χλωμή μπλε κουκκίδα, το μόνο σπίτι που έχουμε γνωρίσει ποτέ».

Η Ιστορία πρέπει να αλλάξει για να συνεχιστεί. Η ανθρωπότητα πρέπει να ξυπνήσει από τον λήθαργο. Έπρεπε να ξυπνήσει πριν από 20 αιώνες. Ο Μάρκος Αυρήλιος αμφισβητεί:
«Και δεν πρέπει να πράττουμε και να μιλάμε σαν να είμαστε βυθισμένοι στον ύπνο… και δεν πρέπει ‘σαν παιδιά των γονιών μας’ άκριτα να τ’ αποδεχόμαστε όλα ‘όπως τα βρήκαμε’.» 4.46

Οι προθεσμίες για να αλλάξει ο άνθρωπος ήταν πολλές και έχουν περάσει ήδη από την εποχή του Μάρκου Αυρήλιου. Ο κόσμος μας είναι ένας για όλους. Είμαστε κομμάτι του και όχι κυρίαρχοι.

«Θυμήσου πόσον καιρό τα αναβάλλεις αυτά, και πόσες φορές σου έδωσαν προθεσμίες οι θεοί και εσύ δεν τις χρησιμοποίησες. Όμως πρέπει πια να αντιληφθείς τίνος κόσμου είσαι κομμάτι, και τίνος κυβερνήτη του κόσμου απόρροια είναι η υπόστασή σου και πως ο χρόνος σου έχει ένα όριο, κι αν δεν τον χειριστείς έτσι ώστε να διώξεις τα σύννεφα, ο χρόνος θα φύγει και θα χαθεί και θα χαθείς και εσύ, χωρίς να σου ξαναδοθεί καμία δυνατότητα.» 2.4

Η Φύση μας χαρίζει τη ζωή. Χωρίς αυτήν δεν έχουμε τίποτα. Είμαστε μέρος της:
«Πορεύομαι μέσα σε όσα ορίζει η Φύση, μέχρι να έρθει η ώρα να πέσω να ξεκουραστώ˙ αφήνοντας την πνοή μου στον αέρα που καθημερινά ανασαίνω, και το κορμί μου στη γη, που χάρισε στον πατέρα μου το σπέρμα, στη μάνα μου το αίμα, στην τροφό μου το γάλα˙ στη γη που καθημερινά επί τόσα χρόνια με ταΐζει και με ποτίζει˙ στη γη που με κουβαλάει ενώ την πατάω και που σε τόσα την εκμεταλλεύομαι.» 5.4

Ο Ρωμαίος αυτοκράτορας, Μάρκος Αυρήλιος, και ο Αμερικανός αστροφυσικός, Carl Sagan, συνομιλούν μέσα από τους αιώνες. Ανακαλύπτουν το νόημα της ζωής στην κοσμική τάξη του σύμπαντος, όπου η Γη δεν είναι παρά μια χλωμή μπλε κουκκίδα. Μία σκόνη στο σύμπαν. Αλλά αυτή η χλωμή μπλε κουκκίδα είναι εμείς. Ως μέρος του Όλου. 

* Η δρ Έλσα Νικολαΐδου διδάσκει Φιλοσοφία στο σχολείο Med High

Αναδημοσίευση από: https://www.o-klooun.com/