Γράφει ο Λογοθεραπευτής Χρίστος Πηλακούτας
Φωνολογική ενημερότητα είναι η ικανότητα του μαθητή να αναλύει τις προτάσεις σε λέξεις, τις λέξεις σε φωνήματα και να κάνει κατάτμηση – σύνθεση φωνημάτων. Είναι η ικανότητα δηλαδή του παιδιού να αναγνωρίζει και να χειρίζεται με συνειδητό τρόπο τα φωνολογικά στοιχεία της γλώσσας. Επίσης, είναι ένας προγνωστικός δείκτης μέσω του οποίου μπορούμε να προβλέψουμε την ύπαρξη μαθησιακών δυσκολιών, καθώς και την ανεπτυγμένη ικανότητα του παιδιού στην ανάγνωση και την γραφή (Παντελιάδου, Σ., 2000, Πόρποδα, 2002).
Τα παιδιά αναπτύσσουν τη φωνολογική ενημερότητα ως δεξιότητα στην ηλικία των τριών ετών με την προφορά ομοιοκατάληκτων λέξεων σε τραγούδια και ποιήματα. Μεγάλος αριθμός ερευνών έδειξε ότι τα παιδιά που δεν έχουν κατακτήσει τη φωνολογική επίγνωση στο επίπεδο των φωνημάτων, αναμένεται να εκδηλώσουν δυσκολίες στην εκμάθηση της γραφής και της ανάγνωσης. Όταν ένα παιδί είναι σε θέση να διακρίνει τα φωνήματα μιας λέξης, είναι πιο εύκολο να τη διαβάσει και να τη γράψει. Ακόμα, ένα παιδί τεσσάρων ετών μπορεί να οδηγηθεί στην κατάτμηση μιας λέξης σε συλλαβές αλλά όχι στα επιμέρους φωνήματα αυτής. Η διαδικασία αυτή, της φωνημικής κατάτμησης είναι ιδιαίτερα δύσκολη για τα παιδιά αυτής της ηλικίας. Ίδιας ηλικίας παιδιά καθίστανται ικανά να πραγματοποιούν απάλειψη φωνολογικών τμημάτων αλλά σε επίπεδο συλλαβής. Η συλλαβή στον τομέα αυτό έχει το ρόλο του αρχικού φωνήεντος μιας λέξης ή της συλλαβής μιας σύνθετης λέξης. Η απάλειψη φωνήματος δεν πραγματώνεται σε αυτή την ηλικία με την προϋπόθεση τήρησης των παραδοσιακών κριτηρίων. Από την ηλικία των πέντε ετών και έπειτα τα παιδιά πραγματοποιούν ένα καλύτερο συνειδητό χειρισμό και έλεγχο της φωνολογικής δομής της γλώσσας τους. Μπορούν πλέον να αφαιρούν, να συνθέτουν, να απομονώνουν κτλ. τα φωνήματα των λέξεων.
Για να επιτευχθεί και να κατακτηθεί ο τομέας της φωνολογικής ενημερότητας, είναι απαραίτητη η εξοικείωση του παιδιού με τους ήχους μιας λέξης ή ψευδολέξης. Για να ανταπεξέρθουν στις διαδικασίες γραφής και ανάγνωσης πρέπει να έχουν κατανοήσει ότι οι λέξεις αποτελούνται από φωνήματα και ότι για το σχηματισμό λέξεων χρειάζεται ένας αριθμός φωνημάτων (Πρωτόπαπας, Α., Νικολόπουλος, Δ., Σκαλούμπακας, Χ., 2003).
Η φωνολογική ενημερότητα δεν είναι μονοδιάστατη γνωστική δεξιότητα αλλά αποτελείται από επιμέρους δεξιότητες διαφορετικών επιπέδων επεξεργασίας και χειρισμού του λόγου και διαφορετικού βαθμού δυσκολίας. Μέσω της φωνολογικής ενημερότητας αναδεικνύονται δεξιότητες με κύρια συστατικά την ανάλυση, σύνθεση, διάκριση απομόνωση, αφαίρεση και αντιστροφή των φωνολογικών μονάδων (Παντελιάδου, Σ., 2000).
Η φωνολογική ενημερότητα σύμφωνα με τον Πόρποδα (2002) χωρίζεται σε τρεις τομείς. Πρόκειται για τη φωνημική δομή του προφορικού λόγου, την επίγνωση της συλλαβικής δομής του προφορικού λόγου και τέλος την επίγνωση στο επίπεδο μιας γλωσσικής μονάδας που ορίζεται μεταξύ φωνημικής και συλλαβικής δομής.
Δυσκολίες σε αυτόν τον τομέα μπορούν να εντοπισθούν μέσω της χρήσης σωστών μέσων αξιολόγησης (π.χ. Μεταφων). Σχεδιάζοντας ένα πλάνο αξιολόγησης της φωνολογικής ενημερότητας πρέπει να έχουμε ως στόχο να συμπεριλαμβάνουμε όχι μόνο τις αδυναμίες του παιδιού στις διάφορες δεξιότητες αλλά και τις δυνατότητές του. Είναι πολύ σημαντικό στην αξιολόγηση να υπάρχει μια ενότητα ή ένα σύνολο ενοτήτων που να περιλαμβάνουν τις δεξιότητες της φωνολογικής ενημερότητας. Στην αξιολόγηση βασιζόμαστε στη σχολική ηλικία του παιδιού. Για παράδειγμα η εξέταση παιδιών προσχολικής ηλικίας θα γίνει αρχικά στους τομείς συλλαβισμού και ομοιοκαταληξίας. Επίσης είναι καλό τα παιδιά προσχολικής ηλικίας να αξιολογούνται στο τέλος του δεύτερου εξαμήνου της σχολικής περιόδου. Την περίοδο αυτή είναι πιο εξοικειωμένα με το σχολικό περιβάλλον με αποτέλεσμα να φανούν και πιο πρόθυμα στη συμμετοχή τους στις διάφορες δραστηριότητες που θα καλεστούν να απαντήσουν. Επίσης την περίοδο αυτή έχουν έρθει σε επαφή με συγκεκριμένους τομείς που θα εξεταστούν μέσω του διδακτικού υλικού της δασκάλας τους (R. Naremore et al., 2001).
Μετά την αξιολόγηση και τον εντοπισμό των δυσκολιών ακολουθεί η κατάρτιση ενός κατάλληλα διαμορφωμένου πλάνου θεραπείας. Ένα πρόγραμμα φωνολογικής εξάσκησης περιλαμβάνει πολλές και ποικίλες ασκήσεις. Αρχικά πραγματοποιούνται ασκήσεις που σχετίζονται με την άσκηση προσοχής σε ήχους του περιβάλλοντος και στην κατανόηση των ορίων που έχουν οι φράσεις και οι λέξεις (λεκτική ενημερότητα). Ακολουθούν ασκήσεις που σχετίζονται με συλλαβές και καταλήξεις και έπειτα ασκήσεις που εξασκούν την ανάλυση των λέξεων σε φωνήματα ή τη σύνθεση των φωνημάτων για το σχηματισμό λέξεων (φωνημική διάσπαση και σύνθεση). Η εξάσκηση αυτή πραγματοποιείται μέσω παιχνιδιών που περιλαμβάνουν ασκήσεις με λέξεις, ομοιοκαταληξίες, συλλαβές και φωνήματα. Επίσης περιλαμβάνουν ασκήσεις για την εκμάθηση για την κατηγοριοποίηση και αναγνώριση κοινών φωνολογικών μονάδων. Πραγματοποιούνται ακόμα ασκήσεις για εξάσκηση των ικανοτήτων που αφορούν τη φωνολογική ενημερότητα. Έτσι, τα παιδιά προσχολικής ηλικίας βοηθιούνται στο να αντιληφθούν ότι στη λέξη /πόλη/ ακούγεται η συλλαβή /λη/ και στη λέξη /ρόδα/ ότι το φώνημα /δ/ προηγείται και το /α/ ακολουθεί (Γιαννικοπούλου, Α., 1999).
