Κείμενο του Γιώργου Κουκουμά
Η σημαντικότερη απεργία του 1938 στην Κύπρο δεν ήταν μια απεργία εργατών, αλλά μια απεργία εργατριών. Η απεργία στο Νηματουργείο Π. Ιωάννου στο Βαρώσι που κράτησε μέχρι τον Αύγουστο του 1938, έμεινε στην Ιστορία γιατί οι γυναίκες ήταν οι απεργοί και οι άνδρες απεργοσπάστες.
Το Νηματουργείο Π. Ιωάννου που λειτουργούσε από τις αρχές του 20ού αιώνα στην Αμμόχωστο ήταν μοναδική στο είδος της επιχείρηση και μια από τις βασικές βιομηχανικές μονάδες του νησιού στα χρόνια της αποικιοκρατίας. Από τους εβδομήντα περίπου υπαλλήλους, οι περισσότερες ήταν γυναίκες. Γυναίκες και κορίτσια των 11 και 12 χρονών δούλευαν εξαντηλητικά δέκα με δώδεκα ώρες την ημέρα για 7 γρόσια τη μέρα και όπως περιγράφουν στις μαρτυρίες τους στις συνθήκες δουλειάς περιλαμβανόταν και το ξύλο για να προλάβουν τη δουλειά. «Από το βαμβάκι έπρεπε να βγαίνει το κοκκόνι. Μετά το βαμβάκι το έπαιρναν στους μύλους να καθαρίσει και να γίνει φυτίλλι. Πρώτα χοντρό, μετά πιο λέπτο, πιο λεπτό μέχρι να γίνει κλωστή. Οι κορούδες έβαλλαν μέσα στις κοφίνες τα μασούρια με τις κλωστές, τα έφερναν στους πυρωμένους φούρνους, μετά τα έβαλλαν πάνω σε ανέμες για να γίνουν θηλιές. Και όταν δεν έφταναν την δουλειά, τις κτυπούσαν» περιγράφει η εργάτρια και από τις μπροστάρισσες της απεργίας Χρυσταλλένη Μηλιώτη . Αν οι εργάτες στην Κύπρο του 1930 ήταν θύματα εκμετάλλευσης, οι εργάτριες ήταν θύματα διπλής και τριπλής εκμετάλλευσης. Τα χαμηλότερα μεροκάματα για τις γυναίκες ήταν ο κανόνας, χωρίς εξαιρέσεις (ούτε καν για τις εκπαιδευτικούς). Στα blue books των αποικιοκρατών με τα δημογραφικά στοιχεία για την αποικία, είναι κατεγραμμένο ότι για δεκαετίες οι μισθοί των γυναικών ήταν σε κάθε οικονομικό κλάδο περίπου το 1/3 των ανδρών.
Οι εργάτριες λοιπόν στο Νηματουργείου της Αμμοχώστου διεκδικούσαν το 1938 μείωση των εργάσιμων ωρών από 12 σε 8 την ημερα, αύξηση του μεροκάματου απο 7 σε 9 γρόσια την ημέρα (κατά 30% δηλαδή), ιατρική περίθαλψη, προειδοποίηση μιας βδομάδας σε περίπτωση που θα τους σταματούσε η διεύθυνση και εγκατάσταση απορροφητήρων για εξουδετέρωση της σκόνης από το κατεργαζόμενο βομβάκι που καθιστούσε ανυπόφορες τις συνθήκες δουλειάς και να βελτιωθεί η συμπεριφορά των επιστατών προς τις εργάτριες. Ο εργοστασιάρχης, δέχθηκε να συζητήσει μόνο μείωση του ωραρίου κατά μισή ώρα. Και όταν οι 60 περίπου εργάτριες προειδοποίησαν ότι θα κατέβαιναν σε απεργία από τις 30 του Μάη, αυτός απάντησε με κήρυξη «λοκ-άουτ». Μάλιστα σε επιστολή του προς το Διοικητή Αμμοχώστου (που βρίσκεται στις εκθέσεις της αποικιακής Αρχιγραμματείας, “Strike at the cotton factory” 20.07.1938) ο εργοστασιάρχης ζητούσε τη βοήθεια της κυβέρνησης και προστασία από τις απειλές που δεχόταν από τις απεργούς.
Ταυτόχρονα βέβαια, ήταν βέβαιος ότι η απεργία υποκινήθηκε από «κομμουνιστικές και ανατρεπτικές αρχές» και ότι πίσω κρυβόταν η συντεχνία των κτιστών της πόλης που τη χαρακτηρίζε «φωλέα των ιοβόλων εχιδνών και προπαγανδιστών». Το πείσμα του εργοδότη ήταν τόσο που όχι μόνο δεν δεχόταν να συζητήσει ούτε ένα γρόσι αύξηση, αλλά ήταν αποφασισμένος να επαναλειτουργήσει το εργοστάσιο με απεργοσπάστες. Υπό τη συνοδεία και την προστασία της αποικιακής αστυνομίας, οι άνδρες απεργοσπάστες προσέρχονταν στον εργοστάσιο και συνέχιζαν να δουλεύουν. Από τις γυναίκες, δεν υπήρξε ούτε μία απεργοσπάστης.
Στους σχεδόν τρεις μήνες που κράτησε η απεργία οι εργάτριες έδειξαν μια εντυπωσιακή ενότητα και δυναμικότητα, χωρίς να φοβηθούν να συγκρουστούν στα χέρια με άνδρες απεργοσπάστες και αστυνομικούς. Η απεργία έγινε το επίκεντρο της προσοχής όλης της Κύπρου και κατάφερε να αποσπάσει την αλληλεγγύη και το θαυμασμό του εργατικού κινήματος της πόλης και του νησιού. Στις 24 Ιουλίου 1938, η συνετεχνία Οικοδόμων Βαρωσίων και οι υπό ίδρυση συντεχνίες ραπτεργατών, σιδηρουργών, φορτοεκφορτωτών, μαραγκών, κουρέων και υποδηματεργατών δημοσίευαν γενικό κάλεσμα προς την εργατική τάξη της Κύπρου να συμπαρασταθεί στον απεργιακό αγώνα και να ενισχύσει οικονομικά το απεργιακό ταμείο των νηματ ουργών ώστε να μπορέσουν να ζήσουν για όσο κρατούσε η απεργία.
Εντούτοις, η διάσπαση των εργαζομένων και η απεργοσπασία, η τρομοκρατία της αστυνομίας με συλλήψεις, δίκες και καταδίκες οδήγησαν την απεργία στον εκφυλισμό και την ήττα. Δέκα εργάτριες οδηγήθηκαν στις φυλακές από την τότε αποικιακή κυβέρνηση για ξυλοδαρμό απεργοσπαστών. Μόνο να φανταστεί μπορεί κανείς από εμάς σήμερα τι σήμαινε για μια γυναίκα της φτωχολογιάς στην Κύπρο της δεκαετίας του 1930 να συγκρούεται στα χέρια και να φυλακίζεται στον αγώνα για το ψωμί.
Η επίσημη ιστορία του συνδικαλιστικού κινήματος της ΠΣΕ-ΠΕΟ έγραψε ότι «ο ηρωισμός και η μαχητικότητα των εργατριών σ’ αυτό τον αγώνα δεν περιγράφεται».
«Ήταν η πρώτη μαχητική εκδήλωση των γυναικών του τόπου μας» έλεγε η Κλειτού Φώτη από το βήμα της Β’ Συνδιάσκεψης της Παγκύπριας Συντεχνιακής Επιτροπής το 1941. Όμως, η απεργία του 1938 δεν ήταν μόνο μια τιμημένη ήττα. Ήταν η μαγιά και το προζύμι για την επερχόμενη νίκη. Τέσσερα χρόνια μετά, οι εργάτριες του Νηματουργείου επανήλθαν πιο αποφασισμένες και οργανωμένες. Το 1941 οργανώθηκαν σε συντεχνία και το Γενάρη του 1942, κατεβαίνουν σε νέα απεργία στην οποία καταφέρνουν να έχουν και τους άνδρες μαζί τους και αυτή τη φορά επιβάλλουν το δίκαιο τους: 50% αύξηση στα μεροκάματα και 8ωρο. Το 1947 με νέα απεργία κερδίζουν το 44ωρο και νέες αυξήσεις.
Η Χρυσταλλένη Μηλιώτη, ιστορικός στέλεχος της ΠΕΟ έφυγε από τη ζωή τον περασμένο Δεκέμβρη, με παρακαταθήκη την κουβέντα της «όσα κι αν έδωσα στη συντεχνία, μού έδωσε περισσότερα”. Μαζί με την Κλειώ Φώτη, Χριστίνα Βατή, Ανδρούλα Κυριάκου, Ανθούσα Σταύρου, Ελένη Χριστοδούλου, Βαρβάρα Σταύρου, Ελένη Πολιτάκη, Καλλισθένη Αντώνη, Γιαννούλα Χρίστου, Καλλιόπη Χελώνα είναι τα ονόματα που βρίσκονται στα αρχεία του εργατικού κινήματος ως οι ηγέτιδες εκείνης της απεργίας. Όσοι και όσες εργαζόμενοι σήμερα, έχουν ακόμα, για παράδειγμα, οκτάωρο, ας θυμούνται ό,τι αυτό το χρωστούν και στους αγώνες αυτών των γυναικών. Όσοι και όσες δεν έχουν ή χάνουν καθημερινά ένα-ένα τα δικαιώματα και την αξιοπρέπεια στη δουλειά, ας ρίξουν μια ματιά στην ιστορία των εργατριών του 1938.
(Στη φωτογραφία πιο κάτω τρία μέλη της Επιτροπής της Συντεχνίας η Κλειτού Σωκράτη, Χρυσταλλένη Μηλιώτη, Ηλιού Χρυσοστόμου)
