Μια από τις πολύ γνωστές προσωπικότητες της Κυπριακής Παροικίας του Λονδίνου είναι ο Δρ Ζαννέτος Τοφαλλής. Το έργο και η δράση του δεν χωράνε σε μια μόνο συνέντευξη, ωστόσο, εμείς κουβεντιάσαμε μαζί του σε μια συνέντευξη εφ’ όλης της ύλης.
Αυτό που εγώ προσωπικά κρατώ από τον Δρ Ζαννέτο Τοφαλλή, είναι οι συζητήσεις μας στο ζεστό και όμορφο του σπίτι στο Central Finchley στο Λονδίνο, όπου με απλότητα και ταπεινότητα μου αφηγείτο σημαντικά κομμάτια της ιστορίας της Κυπριακής παροικίας του Λονδίνου. Άνθρωποι όπως τον καθηγητή Ζαννέτο, είναι οι αφανείς ήρωες που ίσως να μην διδάσκονται τα ονόματα τους στα σχολεία, αλλά έγραψαν κοινωνικοπολιτική ιστορία με την δράση και τον ανθρωπισμό τους. Δεν θα μπορούσαμε να βρούμε καλύτερη μέρα για να δημοσιεύσουμε τη συνέντευξη του, από την σημερινή παγκόσμια ημέρα ανθρωπισμού. Η λίστα με τα ονόματα των Κύπριων του Λονδίνου που υπήρξαν ιδεολόγοι και ανθρωπιστές είναι μεγάλη και σίγουρα το όνομα του σημερινού μας συνεντευξιαζόμενου είναι ένα από αυτά.
Της Γιώτας Δημητρίου
Πότε μετακομίσατε στο Λονδίνο και γιατί;
Θέλω να σε ευχαριστήσω, αγαπητή μου Γιώτα για την τιμή που μου κάνεις. Πρέπει να το πω από την αρχή ότι, δεν είμαι καλός να μιλώ για τον εαυτό μου. Ναι μπορώ να γράφω για τους άλλους.Ωστόσο, θα προσπαθήσω να είμαι λακωνικός.
Ξενιτεύτηκα στο Λονδίνο τον Σεπτέμβριο του 1956, μόλις τέλειωσα το Λύκειο Αμμοχώστου. Οι λόγοι ήταν η φτώχεια και η ανέχεια. Παρόλο που οι γονείς μου, αρχικά, προέρχονταν από πλούσιες γεωργικές οικογένειες, ο πατέρας μου από την οικογένεια Ζαννέτου από τον Γαϊδουρά και η μητέρα μου από την οικογένεια Κάρουλλα από τους Στύλλους. Εντούτοις, λόγω της ανομβρίας και των κακών συνθηκών αναγκάζονταν να δανειστούν από τους πλούσιους δανειστές για να ζήσουν τις οικογένειές. Κι αν δεν μπορούσαν να πληρώσουν το δάνειο στο τέλος του χρόνου, έχαναν τα χωράφια τους. Ο πατέρας μου πέθανε όταν εγώ ήμουνα 17 χρόνων κι έτσι δεν μπορούσε κανένας να με βοηθήσει. Γι αυτό πήρα κι εγώ τον δρόμο της ξενιτιάς για ένα καλύτερο μέλλον στο άγνωστο!
Τι θυμάστε από το χωριό σας;
Κατάγομαι από τους Στύλλους, ένα κατεχόμενο σήμερα χωριό της επαρχίας Αμμοχώστου. Παρόλη τη φτώχεια που μάστιζε τους κατοίκους του, το θυμάμαι με πολλή αγάπη και ευχάριστες αναμνήσεις.
Όταν είχατε πρωτοπάει στο Λονδίνο πως ήταν το Λονδίνο και πως η Κυπριακή παροικία;
Όταν έφτασα στο Σταθμό Βικτώρια του Λονδίνου στις 23 Σεπτεμβρίου 1956 – ύστερα από 9 μέρες ταξίδι με το πλοίο Αγαμέμνων, – η πρώτη μου εντύπωση ήταν η ομίχλη – που δεν ξαναείδα ποτέ προηγουμένως. Θυμάμαι μια μέρα περπατούσα κοντά στο Camden Town, «κουτούλησα» πάνω σε ένα στύλο της ηλεκτρικής και ανεπαίσθητα του είπα Sorry!
Η Κυπριακή παροικία τότε αριθμούσε γύρω στις 150.000 – τώρα υπολογίζεται στις 300.000 και πέραν. Κανένας δεν ξέρει ακριβώς, γιατί δεν τηρούνται στοιχεία.
Γνωρίσατε και εργαστήκατε με τον σπουδαίο ποιητή Τεύκρο Ανθία, μιλήστε μας λίγο γι αυτή τη γνωριμία και τι θυμάστε από τον Τεύκρο Ανθία;
Ποτέ μου δεν θα ξεχάσω τον αείμνηστο μεγάλο ποιητή Τεύκρο Ανθία, Τον γνώρισα για πρώτη φορά στο Καφενείο του Βήματος (της εφημερίδας το «Βήμα») στην 56 Bayham Street, στο Camden Town, όπου κατοικούσαν τότε οι περισσότεροι Κύπριοι του Λονδίνου. Με ρώτησε αν ήθελα να εργαστώ ως συντάκτης της εφημερίδας ΤΟ ΒΗΜΑ, που ήταν η παλαιότερη χρονικά ελληνική εφημερίδα της Αγγλίας. Το δέχτηκα με ενθουσιασμό! Ήταν ένας υπέροχος, γλυκύτατος άνθρωπος. Είχε μια μεγάλη καρδιά που χώραγε ολόκληρο τον κόσμο. Δεν κρατούσε κακία σε κανένα. Με ενθάρρυνε να γράφω με απώτερο σκοπό «να ανεβάσουμε το πνευματικό επίπεδο των αποδήμων μας» και να παίρνω συνεντεύξεις από τους πιο σπουδαίους ανθρώπους της πολιτικής, των γραμμάτων και των τεχνών. Αλησμόνητες είναι οι συνεντεύξεις που πήρα από ανθρώπους όπως τον φιλόσοφο Λόρδο Μπέρτραντ Ράσσειλ, τους καθηγητές ελληνιστές Τζωρτζ Τόμσον, Ρόμπερτ Μπράουνινγκ, Ντάγκλας Ντέικιν, τους μεγάλους ηθοποιούς Σερ Λώρενς Ολίβιερ, Σερ Μάικολ Ρέντγκρεηβ, και πολλές άλλες προσωπικότητες και μεγάλους φίλέλληνες, όπως τον Σερ Κόμπτον Μακένζη και τον Καθηγητή Τζων Μπερνάλ, τον αρχηγό του Εργατικού Κόμματος Μάικολ Φουτ, τον ηγέτη των Φιλελευθέρων Τζων Πάρντοο, και άλλους πολλούς που μας βοήθησαν στον αγώνα της απελευθέρωσης των Ελλήνων πολιτικών κρατούμενων, για το Κυπριακό και σε άλλα θέματα.
Είναι αλήθεια ότι γνωρίσατε και τον Αριστοτέλη Ωνάση;
Γνώρισα τον Αριστοτέλη Ωναση, υπό την ιδιότητα μου ως υπεύθυνου του διαφημιστικού τμήματος του Βήματος. Στην αρχή, δεν ήθελε να διαφημίσει την Olympic Airways σε μια αριστερή εφημερίδα, μετά μεταπείστηκε όταν του είπα, «τότε θα προτείνω στην British Airways».
Θυμάμαι, όταν τον ρώτησα – σαν ένα αγαθό, περίεργο χωριατόπουλο – «Πόσα πλοία και πόσα αεροπλάνα έχετε κ. Ωνάση;» αυτός απάντησε «Δεν ξέρω παιδί μου, δεν ξέρω». Κι όταν του είπα, «Τότε πρέπει να είστε ο πιο ευτυχισμένος άνθρωπος του κόσμου». Αυτός κούνησε το κεφάλι του και μου απάντησε «Εννοείτε ο πιο δυστυχισμένος. – όταν κάνεις πολλά λεφτά, δεν σταματάς και θέλεις πιο πολλά». Ποτέ δεν θα το ξεχάσω αυτό…
Στο Λονδίνο αγωνίστηκαν αρκετοί Κύπριοι, οι οποίοι είχαν μεγάλη κοινωνικοπολιτικη δράση (Πεύκος, Χαμπής Μιχαήλ, κ.α) για το καλό της Κύπρου, αλλά και άνθρωποι των γραμμάτων όπως εσείς, ο αείμνηστος Δημήτρης Κυριάκου (ο γνωστός “δάσκαλος”) και πολλοί άλλοι. Πιστεύετε ότι η Κύπρος γνωρίζει για τη δράση και έργα της Κυπριακής Παροικίας στο Λονδίνο; (Κυβέρνηση, πολιτικοί, ο κόσμος εδώ της Κύπρου, κτλ)
Μάλιστα, αυτοί που αναφέρατε υπήρξαν οι πρωταγωνιστές στην διατήρηση και πρόοδο της Παροικίας μας. Μεταξύ αυτών υπήρξατε κι εσείς όταν ήσασταν στο Λονδίνο. Μεγάλη ήταν η προσφορά σας με τα άρθρα σας!
Υπήρξαν και άλλοι πολλοί, φυσικά, που έβαλαν το λιθαράκι τους στο κτίσιμο μιας ευημερούσας και ενωμένης κοινότητας. Νομίζω ότι η Κύπρος γνωρίζει λίγο ή πολύ τη δράση και το έργο της παροικίας μας. Εξάλλου, δεν το κάναμε για να αμειφθούμε. Είναι μια ηθική ικανοποίηση. Κι αυτό αρκεί. Μακάρι να μπορούσαμε να κάνουμε περισσότερα, ιδιαίτερα στις δύσκολες μέρες που περνάει ο τόπος μας!
Στο Λονδίνο υπάρχουν αρκετά κυπριακά σωματεία με δράση, κυπριακά κόμματα, η Εθνική Κυπριακή Ομοσπονδία (ΕΚΟ), Κυπριακά ΜΜΕ…. Σε ποια κατάσταση βρίσκεται σήμερα η Κυπριακή παροικία που η πρώτη και δεύτερη γενιά μεταναστών μεγαλώνει ηλικιακά και μένουν τα παιδιά και εγγόνια τους που οι περισσότεροι είναι “Άγγλοποιημένοι”;
Η παροικία μας, όπως σωστά λέτε, έχει πολλά σωματεία και οργανώσεις, και παραρτήματα κομμάτων που δουλεύουν υπό τη σημαία της Εθνικής Κυπριακής Ομοσπονδίας. Μπορεί να έχουν τις διαφορές τους, αλλά στο Κυριακό είναι άρρηκτα ενωμένοι. Έχουμε κι εμείς τις αμφιβολίες μας για τα παιδιά και τα εγγόνια μας με τον καιρό θα «αγγλοποιηθούν». Ωστόσο, είμαστε αισιόδοξοι ότι θα διατηρήσουν τις ρίζες τους και θα συνεχίσουν να είναι περήφανοι για την ιστορία και τον πολιτισμό των προγόνων τους.
Τι σας έδωσε το Λονδινό κύριε Τοφαλλή που αν μένατε Κύπρο δεν θα το είχατε;
Το Λονδίνο μου έδωσε πολλά, πάρα πολλά. Πρώτ΄απ’ όλα μια πιο άνετη ζωή. Το Λονδίνο μου χάρισε την λατρευτή μου σύζυγο τη Βασούλα που με βοήθησε στις σπουδές μου, μου συμπαραστάθηκε σαν σωστή ηρωϊδα στη ζωή μου και στους αγώνες που έκανα – ως δημοσιογράφος, και πρωταγωνιστής στην ίδρυση του Ελληνικού Κυριακού Ραδιοσταθμού του Λονδίνου (LGR), στην λειτουργία του Αγγλο-ελληνικού Συνδέσμου Φιλίας του Mary Ward Centre για την προώθηση των Ελληνικών Σπουδών σε εκατοντάδες Άγγλους φιλέλληνες Την ευχαριστώ εγκάρδια που μου χάρισε έναν υπέροχο Γιό, τον Χρίστοφα που, με τη σειρά του, μας χάρισε με τη σύζυγό του Γεωργία δυο χαριτωμένες εγγονούλες, την Σταυρίνα και τη Βασούλλα, που μας δίνουν τόση ζωή και χαρά!
Ήταν η μεγαλύτερη ικανοποίηση για μένα να βλέπω γύρω μου τόσους Άγγλους μαθητές μου να μιλούν Ελληνικά, που αγαπούσαν και λάτρευαν την Ελλάδα, την Κύπρο και τον πολιτισμό μας. Πάνω απ΄ όλα, το Λονδίνο με δίδαξε να δέχομαι και την άλλη άποψη και να δέχομαι τους άλλους ανθρώπους. Με δίδαξε τη μετριοπάθεια, την ανεκτικότητα και τον διάλογο!
Αν η ζωή σας ήταν βιβλίο τι τίτλο θα είχε;
Η αγάπη για τον άνθρωπο και τον πολιτισμό!
Και μιας και το έφερε η κουβέντα έχετε γράψει βιβλία….
Ναι, έχω γράψει βιβλία για την ελληνική γλώσσα, τη λογοτεχνία και τον ελληνικό πολιτισμό. Μελέτες για την αρχαία Ελλάδα που είναι η μεγάλη μου αγάπη. Εκδόθηκαν στα αγγλικά και οι Άγγλοι, φαίνεται, τα αγάπησαν γιατί εκδόθηκαν σε αρκετές εκδόσεις,
Θα ήθελα να κλείσουμε αυτή τη συνέντευξη με ένα αγαπημένο σας στίχο, είτε από ποίημα, είτε από τραγούδι, είτε από βιβλίο…..
Πολύ αγαπώ την ποίηση. Οι αγαπημένοι μου στίχοι είναι αυτοί του πνευματικού μου πατέρα, του Τεύκρου Ανθία:
Δεν γονατίζει ο πλάτανος
Στην άγρια καταιγίδα
Ούτε κι ο ανυπόταχτος λαός
Που αγωνίζεται κι αγωνιά
Για τη χιλιάκριβη τη Λευτεριά,
Τη Λευτεριά!
Επίσης οι συνταρακτικοί στίχοι του Οδυσσέα Ελύτη:
Της δικαιοσύνης ήλιε νοητέ
και μυρσίνη εσύ δοξαστική
Μη παρακαλώ σας,
μη λησμονάτε τη χώρα μου
Αυτούς τους στίχους, τους χρησιμοποιώ όταν κάνω κάποια ομιλία, γιατί πολύ αγγίζουν την καρδιά μου και αυτών που τους ακούνε.
Είχα την ευκαιρία να γνωρίσω και τον Οδυσσέα Ελύτη και τον Γιώργο Σεφέρη και να μεταφράσω στίχους τους στα Αγγλικά.
Τα τελευταία 20 χρόνια ασχολούμαι και με τη μετάφραση.
Συγκεκριμένα. μετάφρασα το βιβλίο του Τεύκρου Ανθία «Αγρυπνώ για Σένα Ελλάδα», το βιβλίο του αείμνηστου Σαββάκη Λάμπρου για την Κυπριακή Μουσική, το βιβλίο του Χριστάκη Λύτρα με τίτλο «Ο Μέγας Αλέξανδρος και η Αραδίππου» και άλλα.
Σας ευχαριστούμε για την σύντομη αλλά ενδιαφέρουσα κουβέντα, εύχομαι να τα ξαναπούμε.
Σας ευχαριστώ. Να είστε πάντα καλά!
