Του Καθηγητή
Ζαννέτου Τοφαλλή
(Kυπριακή Παροικία Λονδίνου)
Γιoρτάζεται και φέτος σε όλο τον κόσμο με …. λαμπρότητα η Μέρα της Αγάπης, η Γέννηση του Θεανθρώπου, σε μια ταπεινή σπηλιά της Βηθλεέμ. Για μας τους απόδημους, τα Χριστούγεννα γιορτάζονται με ιδιαίτερη συγκίνηση, γιατί ξυπνάνε μέσα μας τη νοσταλγία, τον αρχαίο ‘νόστο’ για την πατρίδα μας. Και ακόμη φέτος γιορτάζουμε στη μοναξιά μας (μακριά από τις εκκλησίες μας) λόγω της τρομερής μάστιγας του κορωνοϊού που μαστίζει ολόκληρη τη ανθρωπότητα.
Σ’ αυτό το σύντομο σημείωμα, υπό τις δύσκολες για όλους μας συνθήκες, θα προσπαθήσουμε να δώσουμε μια αδρή περίληψη για το πώς άρχισαν να γιορτάζονται τα Χριστούγεννα και τι έθιμα και τι συνήθειες ακολουθούν οι λαοί σε διάφορες χώρες του κόσμου. Χρόνια πριν καθιερωθεί η 25η Δεκεμβρίου ως η γιορτή των Χριστουγέννων, (εκτός εκεί που ακολουθούν το παλαιό ημερολόγιο, όπως στο Άγιο Όρος, στη Ρωσία και σε μερικές άλλες σλαβικές χώρες – όπου τα Χριστούγεννα γιορτάζονται 13 ημέρες αργότερα) συνηθίζονταν διάφοροι αντίστοιχοι εορτασμοί στα μέσα του χειμώνα, σε διάφορες ημερομηνίες.
Ο Πάπας της Ρώμης Ιούλιος ο Α’, τον 4ο αιώνα, επέλεξε τη συγκεκριμένη ημερομηνία για τον εορτασμό των Χριστουγέννων επειδή συνέπιπτε με τα ειδωλολατρικά τελετουργικά για το χειμερινό ηλιοστάσιο. Η πρόθεσή του ήταν να αντικατασταθεί ο ειδωλολατρικός εορτασμός με τον Χριστιανικό. Ωστόσο, υπάρχουν μαρτυρίες ότι τα Χριστούγεννα γιορτάζονταν στη Ρώμη στις 25 Δεκεμβρίου από το 336, ημερομηνία που συνέπιπτε με την Πρωτοχρονιά.
Πολλά από τα έθιμα που συνδέονται με τα Χριστούγεννα, όπως η ανταλλαγή δώρων τα κάλαντα, το δέντρο έχουν τις ρίζες τους σε παλαιότερες θρησκείες. Σύμφωνα με ερευνητές, οι χριστουγεννιάτικες γενικά δοξασίες και παραδόσεις, αποτελούν ένα μίγμα από κατάλοιπα της λατρείας του Σατούρνου (μιας ρωμαϊκής θεότητας που ταυτίζεται με τον Έλληνα θεό Κρόνο) κι άλλων δοξασιών που αναμίχθηκαν με τις χριστιανικές, για να ξεχαστεί στο πέρασμα των αιώνων η αρχική τους προέλευση.
ΕΘΙΜΑ ΑΠΟ ΤΟΝ ΚΟΣΜΟ
Στη Σικελία οι χωρικοί βγάζουν τα μεσάνυχτα των Χριστουγέννων, νερό από τα
πηγάδια και ραντίζουν τα ζώα τους, γιατί πιστεύουν ότι το νερό αυτό είναι αγιασμένο,
επειδή την ίδια ώρα γεννιέται και ο Σωτήρας του κόσμου.
Στη Σαρδηνία πιστεύουν ότι όποιος γεννηθεί τη νύχτα των Χριστουγέννων και
μάλιστα τα μεσάνυχτα, φέρνει την ευλογία του Θεού όχι μόνο στους δικούς του αλλά
και στους γείτονες των εφτά σπιτιών που βρίσκονται πιο κοντά στο δικό του.
Στην Γιουγκοσλαβία οι νοικοκυρές ραντίζουν τα τραπεζομάντηλά τους με κρασί για
να μη ντραπούν οι φιλοξενούμενοί τους αν λερώσουν κάποιο.
Στη Ρωσία είχαν τη συνήθεια, τη νύχτα των Χριστουγέννων, να ντύνουν στ’ άσπρα
μια κοπέλα του σπιτιού και να τη βάζουν να παριστάνει την Παναγία.
Σε μερικές βρετανικές περιοχές, το έθιμο του γλεντιού σε κήπους με μηλιές την
παραμονή των Χριστουγέννων είναι μια παραλλαγή μιας ειδωλολατρικής τελετής.
Αφού σκοτεινιάσει, οι αγρότες πηγαίνουν στα περιβόλια, σχηματίζουν παρέες γύρω
από τα παλαιότερα δέντρα και πίνοντας μπύρα τραγουδούν τα κάλαντα. Πυροβολούν
στα κλαριά για να διώξουν τα κακά πνεύματα και πριν από χρόνια άφηναν τριγύρω
γλυκίσματα για να καλοπιάσουν τα πνεύματα και να εξασφαλίσουν καλή σοδειά.
Στην Σουηδία την αυγή της 13ης Δεκεμβρίου η “Λουτσία” -σύμβολο του φωτός-
συνήθως το μεγαλύτερο κορίτσι του σπιτιού, φορώντας ένα μακρύ λευκό χιτώνα και
ένα στεφάνι από αναμμένα κεριά στα μαλλιά, πηγαίνει από σπίτι σε σπίτι,
προσφέροντας ζεστό καφέ και κουλουράκια, ενώ τραγουδά παλιά κάλαντα με τον
σκοπό του λαϊκού ναπολιτάνικου τραγουδιού “Σάντα Λουτσία”. Οι θρύλοι της
Λουτσίας γεννήθηκαν στις Συρακούσες της Σικελίας περίπου κατά το έτος 300 μ.Χ.
Σε μερικές επαρχίες της Σουηδίας οι κάτοικοι των χωριών συνηθίζουν ανήμερα τα
Χριστούγεννα να ρίχνουν έξω από τα σπίτια και τα χωράφια τους σιτάρι, για να
γιορτάσουν μαζί τους και τα πουλιά.
ΜΕΣΑΙΩΝΙΚΑ ΕΘΙΜΑ
Στη Βενετία, τον Μεσαίωνα, ο Δόγης κι ο λαός πήγαιναν την νύχτα των
Χριστουγέννων στο γειτονικό νησάκι του Αγίου Γεωργίου να προσκυνήσουν το
λείψανο του Αγίου Στεφάνου. Στην παραλία του νησιού περίμεναν βενετσιάνικες
αρχόντισσες ντυμένες στα μαύρα και στολισμένες με κοσμήματα, για να υποδεχτούν
τον Δόγη και να τον συνοδέψουν μέχρι το ναό. Μετά το τέλος της λειτουργίας όλη η
λαμπρή συνοδεία έμπαινε στις γόνδολες και διασχίζοντας τα νερά ξαναγύριζαν στην
πλατεία του Αγίου Μάρκου, όπου άρχιζε μεγάλο γλέντι, που συνεχιζόταν μέχρι το
πρωί.
Στη Βαρκελώνη τον Μεσαίωνα είχαν ένα ωραίο χριστουγεννιάτικο έθιμο: την τελετή
του παγωνιού. Τη μέρα των Χριστουγέννων ο βασιλιάς έπαιρνε μέσα σε μια χρυσή
πιατέλα ένα ψητό παγώνι, που θεωρείται ένα από τα πιο σπάνια φαγητά, και το
μετέφερε στην τραπεζαρία. Τον ακολουθούσε σ’ αυτήν την πομπή ένα πλήθος από
ευγενείς, υπηρέτες και σωματοφύλακες. Στην τραπεζαρία μέσα βρισκόταν η
βασίλισσα. Ο βασιλιάς της πρόσφερε το παγώνι για να το μοιράσει σε όλους τους
παρευρισκόμενους. Όσοι δέχονταν την εξαιρετική αυτή τιμή, ήταν υποχρεωμένοι να
ορκιστούν μπροστά στην ομήγυρη ότι θα προσπαθήσουν ν’ ανδραγαθήσουν στον
πόλεμο ή στις ταυρομαχίες.
ΤΑ ΕΘΙΜΑ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ ΚΑΙ ΣΤΗΝ ΚΥΠΡΟ – Η ΠΡΟΕΛΕΥΣΗ ΤΟΥΣ
Το έθιμο του χριστουγεννιάτικου δέντρου, που είναι η ουσία των Χριστουγέννων, το
έφεραν στην Ελλάδα οι Βαυαροί. Από την Ελλάδα πήραν τα έθιμα και οι Κύπριοι με
μερικές μεταλλαγές.
Για πρώτη φορά στολίστηκε δέντρο στα ανάκτορα του Όθωνα το 1833 και μετά στην
Αθήνα. Από το Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο και μετά το δέντρο με τις πολύχρωμες μπάλες
μπήκε σε όλα τα ελληνικά σπίτια. Πρόδρομος του είναι το χριστόξυλο ή
δωδεκαμερίτης ή σκαρκάνζαλος, ένα χοντρό ξύλο από αχλαδιά ή αγριοκερασιά. Τα
αγκαθωτά δέντρα, κατά τη λαϊκή αντίληψη, απομακρύνουν τα δαιμονικά όντα, όπως
τους καλικάντζαρους.
Παλιά τοποθετούσαν το χριστόξυλο στο τζάκι του σπιτιού την παραμονή των
Χριστουγέννων. Η στάχτη των ξύλων προφύλασσε το σπίτι και τα χωράφια από κάθε
κακό. Το χριστόξυλο αντικαταστάθηκε από το χριστουγεννιάτικο δέντρο, το οποίο
από τη Γερμανία εξαπλώθηκε και ρίζωσε και στις άλλες ευρωπαϊκές χώρες, για να
ταξιδέψει στη συνέχεια στην άλλη πλευρά του Ατλαντικού.
Ο καθηγητής την Χριστιανικής Αρχαιολογίας Κώστας Καλογύρης βάσει ενός
συριακού κειμένου που υπάρχει σε χειρόγραφο στο Βρετανικό Μουσείο υποστήριξε
ότι το έθιμο του δέντρου δεν έχει γερμανική προέλευση αλλά ανατολίτικη. Το
κείμενο αναφέρεται σε έναν ναό που έχτισε το 1512 ο Αναστάσιος ο Α ’ στα βόρεια
της Συρίας και στον οποίο υπήρχαν δύο μεγάλα ορειχάλκινα δέντρα.
Σύμφωνα με μια παράδοση, το στόλισμα του δέντρου καθιερώθηκε από τον Μαρτίνο
Λούθηρο, ο οποίος, περπατώντας τη νύχτα στα δάση και βλέποντας τα χειμωνιάτικα
αστέρια να λάμπουν μέσα στα κλαδιά, συνέλαβε την ιδέα της τοποθέτησης ενός
φωτεινού δέντρου στο σπίτι του, που θα απεικόνιζε τον έναστρο ουρανό απ’ όπου ο
Χριστός ήρθε στον κόσμο.
Εκτός από το χριστουγεννιάτικο δέντρο, οι νοικοκυρές φροντίζουν και για την
παρασκευή των χριστόψωμων. Το έθιμο διατηρείται σε ελάχιστα μέρη της Ελλάδας,
κυρίως σε ορεινές περιοχές, αφού τα τσουρέκια βασιλεύουν σε πωλήσεις. Τα
χριστόψωμα, σύμφωνα με τον καθηγητή Δημήτριο Λουκάτο, αποτελούν το βασικό
ψωμί των Χριστουγέννων και το ευλογημένο, αφού αυτό θα στηρίξει τη ζωή του
νοικοκύρη και της οικογένειάς του.
Παραμονές γιορτών και ποιος δεν έχει τραγουδήσει τα κάλαντα όταν ήταν παιδί!
Κάλαντα, “αι διαβατήριαι επωδαί” κατά τους λαογράφους. Τα φιλοδωρήματα που
δίνουμε είναι ένα είδος εξαγοράς των ευχών που μας λένε τα παιδιά. Τα κάλαντα
είναι μια πράξη τελετουργική, η οποία –σύμφωνα με τη λαϊκή αντίληψη- έχει
αποτέλεσμα την ευημερία.
Κύριο πιάτο την ήμερα των Χριστουγέννων είναι η γαλοπούλα, που έφτασε στην
Ευρώπη από το Μεξικό το 1824 μ.Χ. Ωστόσο, σε αρκετές περιοχές της Ελλάδας
διατηρείται το έθιμο της κοτόσουπας, και ιδιαίτερα στη Θεσσαλία. Παλαιότερα η
κοτόσουπα αποτελούσε το κυρίως πιάτο που έτρωγαν οι Έλληνες όταν επέστρεφαν
από την εκκλησία. Σήμερα η βρώση της γαλοπούλας έγινε σύμβολο καλοπέρασης.
Το κόψιμο της βασιλόπιτας είναι από τα ελάχιστα αρχέγονα έθιμα που επιβιώνουν.
Σύμφωνα με τον καθηγητή Δημήτρη Λουκάτο αποτελεί εξέλιξη του γνωστού και
λαϊκού εθίμου της πρωτοχρονιάτικης πίτας. Στην αρχαιότητα υπήρχε το έθιμο του
εορταστικού άρτου, τον οποίο σε μεγάλες αγροτικές γιορτές οι αρχαίοι Έλληνες πρόσφεραν στους θεούς. Τέτοιες γιορτές ήταν τα Θαλύσια και τα Θεσμοφόρια.
Χαρακτηριστικό στοιχείο της βασιλόπιτας είναι ότι ο άνθρωπος δοκιμάζει την τύχη
του με το κέρμα της, προσπαθώντας να μαντέψει πώς θα του έρθουν τα πράγματα στη
νέα χρονιά. Σε όποιον πέσει το φλουρί, αυτός θα είναι ο τυχερός και ευνοούμενος του
νέου έτους!
Την Πρωτοχρονιά συνηθίζουμε να παίζουμε χαρτιά είτε στα καζίνα είτε στα σπίτια
μας. Η λέξη “τράπουλα” προέρχεται από την ιταλική trapola, που σημαίνει παγίδα,
δόλο. Τα μεσαιωνικά χρόνια με τη λέξη αυτή ονόμαζαν τη δέσμη με τα παιγνιόχαρτα.
Τα χαρτιά τα γνώρισε η Ευρώπη από τους ανατολικούς λαούς. Τα έφεραν οι Άραβες
με τις κατακτήσεις τους στην Ισπανία. Στην Ανατολή διεκδικούν την πατρότητα οι
Βραχμάνοι, οι Κινέζοι και οι Αιγύπτιοι. Οι Ιταλοί άρχοντες, όμως, ήταν εκείνοι που
τα αγάπησαν ιδιαίτερα. Το παιχνίδι γίνεται είτε με μαντική είτε με μαγική διάθεση.
Γι’ αυτό ο κάθε παίχτης προσπαθεί να κερδίσει όλο τον χρόνο.
Η γιορτή των Θεοφανίων είναι μία από τις λαμπρότερες του έτους, καθώς γιορτάζεται
στην αρχή της νέας χρονιάς. Τη μέρα αυτή ολοκληρώνεται το δωδεκαήμερο. Την
πρώτη μαρτυρία γι’ αυτήν την γιορτή μας την δίνει ο Κλήμης ο Αλεξανδρεύς στις
αρχές των μεταχριστιανικών χρόνων. Στην αρχαία Ελλάδα γιορτάζονται τα
“Θεοφάνια” στην αρχή της άνοιξης στους Δελφούς. Ο λαός ονομάζει τα Θεοφάνια
και “φώτα ολόφωτα”, “ξέφωτα”, και “φωτόγεννα”, επειδή τότε φωτίζεται ο κόσμος
και αγιάζονται τα νερά. Στις εκκλησίες ψάλλεται το “Εν Ιορδάνη βαπτιζομένου
Σου…”. Κατόπιν οι πιστοί παρακολουθούν τη ρίψη του σταυρού στη θάλασσα, στον
ποταμό ή σε δεξαμενή, όταν δεν βρίσκονται κοντά σε παραθαλάσσιο ή παραποτάμιο
μέρος. Έπειτα οι κολυμβητές πέφτουν στα νερά για να πιάσουν τον σταυρό, τον οποίο
παλαιότερα περιέφεραν στα σπίτια.
Αυτές τις ημέρες στη Δράμα οι πιστοί μεταμφιέζονται και φορούν μάσκες με
τρομακτική όψη. Φέρουν κουδούνια και περιφέρονται στο χωριό κάνοντας
εκκωφαντικούς θορύβους. Είναι τα περίφημα ροκατζάρια, ένα έθιμο που συμβολίζει
τον καθαρμό και την εκδίωξη των δαιμονικών όντων και των κακοποιών στοιχείων
του δωδεκαήμερου.
“Οι έξω από δω” είναι οι γνωστοί σε όλους μας καλικάντζαροι. Πρόκειται σύμφωνα
με την παράδοση για δαιμονικές μορφές που ζουν στα έγκατα της Γης και κατά τη
διάρκεια της χρονιάς πριονίζουν το δέντρο της Γης για να γκρεμίσουν τον κόσμο. Το
δωδεκαήμερο ανεβαίνουν πάνω για να πειράξουν και να μιάσουν τους ανθρώπους. Η
ονομασία τους προέρχεται από το επίθετο “καλός” και από το “κάνθαρος”. Ο λαϊκός
άνθρωπος φανταζόταν τους καλικάντζαρους τριχωτούς με μορφή τράγου που
σύχναζαν στα τρίστρατα. Τους εξευμένιζαν καίγοντας αλάτι ή κρεμώντας πίσω από
την πόρτα κατωσάγονο ή πανωσάγονο χοίρου. Οι καλικάντζαροι εξαφανίζονταν τα
Φώτα με τον αγιασμό των νερών.
Οι χριστουγεννιάτικες και πρωτοχρονιάτικες κάρτες, οι οποίες λειτουργούν ως
επικοινωνιακοί αγγελιοφόροι χριστουγεννιάτικων και πρωτοχρονιάτικων μηνυμάτων,
αποτελούν αναπόσπαστο συμπλήρωμα των εορτών. Στις κάρτες απεικονίζονται κατά
κύριο λόγο η γέννηση του Χριστού με τη φάτνη, οι τρεις μάγοι με τα δώρα, άγγελοι
και αστέρια… Η χριστουγεννιάτικη κάρτα θεωρείται ότι είναι αγγλική επινόηση. Την
πατρότητά της διεκδικεί αρχικά ο Γουίλιαμ Έντλεϊ, ο οποίος φέρεται ως ο σχεδιαστής
της πρώτης κάρτας το 1842, που είναι σήμερα έκθεμα του Bρετανικού Μουσείο.
Μερικά χρόνια αργότερα η μόδα της κάρτας έφτασε στην Αμερική, στην Αυστραλία,
στη Νέα Ζηλανδία. Η Δανία θεωρείται ότι είναι η πιο φημισμένη χώρα στις πωλήσεις των καρτών. Διακινεί κάθε χρόνο 50.000.000 κάρτες. Στην Ελλάδα και στην Κύπρο,
οι κάρτες παρουσιάστηκαν στις αρχές του 20ού αιώνα από Έλληνες μετανάστες στις
ΗΠΑ και στην Αυστραλία.
Καλά Χριστούγεννα, Ειρήνη στον Κόσμο, Λευτεριά στην Κύπρο μας και Χρόνια
Πολλά γεμάτα υγεία και χαρά! Και σύντομα να εξαλειφθεί ο κορονοϊός από το
πρόσωπο της Γης!
ΖΑΝΝΕΤΟΣ ΤΟΦΑΛΛΗΣ
( ztofallis@gmail.com )
Λονδίνο, Χριστούγεννα 2020
