Του Αντώνη Ζαρίντα
(Δάσκαλος / Συγγραφέας)
Από τα βάθη της ιστορίας ο άνθρωπος έφτιαχνε εργαλεία για να βελτιώσει τη διαβίωσή του. Αυτό είναι άλλωστε που τον ξεχωρίζει από τα υπόλοιπα ζώα. Προχωράει στην ιστορία αφήνοντας πίσω του εργαλεία. Στο πρόσφατο παρελθόν, για παράδειγμα, έφτιαξε το αυτοκίνητο, το οποίο διαμόρφωσε καθοριστικά το ανθρώπινο περιβάλλον του 20ου αιώνα (πολεοδομία, εργασία, αναψυχή, lifestyle κ.λπ.). Στον 21ο αιώνα φτιάχνει τεχνολογίες, συσκευές, δίκτυα, Μέσα. Αυτά είναι που διαμορφώνουν και θα διαμορφώσουν περαιτέρω το σύγχρονο ανθρώπινο περιβάλλον.
Ο άνθρωπος διαμορφώνει το περιβάλλον του όπως θέλει να είναι, ελπίζοντας ότι κάνει σωστή δουλειά. Κι ύστερα το περιβάλλον τον διαμορφώνει. Είναι μια αδιάκοπη κυκλική πορεία, κατά την οποία δημιουργεί και προσαρμόζεται και τανάπαλιν.
Η πορεία αυτή είναι αμετάκλητη και νομοτελειακή. Δεν μπορεί να ανακοπεί, παρά μόνο να κατανοηθεί ως μέρος της ανθρώπινης εξέλιξης. Σε ένα πλανήτη που διασχίζεται πανταχόθεν από «πληροφοριακές λεωφόρους» ο σύγχρονος άνθρωπος δεν μπορεί να «δραπετεύσει» από πουθενά. Η ζωή, δημόσια κι ιδιωτική, είναι πλέον πλήρως μεσοποιημένη. Η πρόσβαση στα διάφορα Μέσα, σε κάθε τοποθεσία και σε κάθε χρόνο, είναι ανεμπόδιστη και διαρκής.
Σε ένα μόλις ιντερνετικό λεπτό υπολογίζεται ότι γίνονται 3.7 εκατομμύρια αναζητήσεις στο Google, 4.3 εκατομμύρια παρακολουθήσεις βίντεο στο YouTube, 250 χιλιάδες ώρες παρακολούθησης Netflix, μισό εκατομμύριο tweets, ένα εκατομμύριο σχεδόν συνδέσεις στο Facebook. Εάν οι χρήστες του Facebook ήταν χώρα, αυτή θα ήταν μεγαλύτερη από την Κίνα. Όσον αφορά τους νέους, αφιερώνουν μία ολόκληρη ημέρα της εβδομάδας στα κινητά τους τηλέφωνα, τα οποία ελέγχουν τουλάχιστον 150 φορές ανά μέρα, ενώ στις διάφορες οθόνες περνούν σχεδόν 9 ώρες την ημέρα. Εν ολίγοις, ασχολούνται περισσότερο με τα Μέσα παρά με οποιαδήποτε άλλη ασχολία, συμπεριλαμβανομένου του ύπνου.
Με βάση τις προαναφερθείσες διαπιστώσεις, τα Μέσα συνιστούν κεντρική πτυχή της σύγχρονης ζωής –του πολιτισμού, της πολιτικής, της οικονομίας, των διαπροσωπικών σχέσεων. Όλες οι σφαίρες της ζωής –εργασία, εκπαίδευση, εμπόριο, κοινωνικές σχέσεις, οικογένεια, ψυχαγωγία, ακόμη και η ίδια η ιδιότητα του πολίτη– αναπόφευκτα και αναγκαστικά βασίζονται στην υποδομή των Μέσων. Η υποδομή αυτή είναι πολυσχιδής, πολυσύνθετη, αδιαφανής και διαθέτει τη δική της γλώσσα και γραμματική.
Η συζήτηση για τα Μέσα κυριαρχείται, κυρίως, από δύο αντιθετικές προσεγγίσεις: η μία τονίζει τα οφέλη, ενώ η άλλη τους κινδύνους. Ωστόσο, αμφότερες έχουν την ίδια μήτρα, αυτή του τεχνολογικού ντετερμινισμού.
Η πρώτη προσέγγιση εκπηγάζει από μια υπεραισιόδοξη οπτική. Αναφέρεται σε μια φανταστική ουτοπία δημιουργημένη από την τεχνολογία, όπου όλα τα προβλήματα επιλύονται διαμέσου της τεχνολογίας. Η πρωτοφανής εξέλιξη της τεχνολογίας και αύξηση των Μέσων σηματοδοτεί την απαρχή ενός νέου λαμπρού κόσμου, ο οποίος χαρακτηρίζεται από:
- εύκολη πρόσβαση σε πληροφορίες μη εύκολα προσβάσιμες
- νέες δυνατότητες διασύνδεσης που παράγουν νέες μορφές κοινωνικοποίησης, αμοιβαίας υποστήριξης και συνεργασίας
- νέες μορφές ακτιβισμού και συμμετοχής στα κοινά
- ευκαιρίες παγκόσμιας κατανόησης
- αναζωογόνηση της δημοκρατίας και της πολιτικής
- καινοτομία στις επιχειρήσεις και τη δημόσια διοίκηση
- μετατόπιση της δύναμης από τους παραδοσιακούς παραγωγούς μιντιακών περιεχομένων στους καταναλωτές των Μέσων
- ενδυνάμωση των πολιτών για να γίνουν μιντιακοί παραγωγοί
Στο σχολικό πλαίσιο, οι «ψηφιακοί ευαγγελιστές» διατείνονται ότι η τεχνολογία θα μεταμορφώσει τη μάθηση, θα απελευθερώσει τους μαθητές και θα δημιουργήσει πιο δημοκρατικές τάξεις.
Λαμβάνοντας υπόψη, όμως, τις κραυγαλέες ανισότητες, το ψηφιακό χάσμα, τους πληροφοριακά πλούσιους απέναντι στους πληροφοριακά φτωχούς ή και αποκλεισμένους, τη συνεχιζόμενη μιντιακή υποεκπροσώπηση συγκεκριμένων ομάδων, την επιρροή των παραδοσιακών Μέσων και «φωνών» στον νέο ψηφιακό κόσμο, την άνοδο του λαϊκισμού και ακραίων ομάδων με «όχημα» τα Μέσα, τη διασπορά ψευδών ειδήσεων και προπαγάνδας, την εργαλειακή χρήση της τεχνολογίας και ταυτόχρονα την απουσία κριτικής ανάλυσης του μιντιακού οικοσυστήματος στα σχολεία κ.λπ., οι πιο πάνω ισχυρισμοί μάλλον αποτελούν ευσεβείς πόθους.
Στη δεύτερη προσέγγιση η εστίαση μετατοπίζεται από τα οφέλη στους κινδύνους. Μέσω μιας λιτανείας προβλημάτων (εκφοβισμός, παιδοφιλία, ακατάλληλο περιεχόμενο, ρητορική μίσους, ψευδείς ειδήσεις, καταναλωτισμός, προσωπικά δεδομένα, εθισμός, παχυσαρκία, κατάθλιψη, αυτοκτονίες κ.λπ.) τα Μέσα ανακηρύσσονται ως η αιτία όλων των δεινών και δαιμονοποιούνται. Ειδικότερα, σε μια περίοδο έντονης ασφαλειίτιδας, η προσέγγιση αυτή θεμελιώνεται ως αυταπόδεικτη αλήθεια και αναπαράγεται ολοένα και περισσότερο. Εντούτοις, υπάρχει μια αδυναμία να τεκμηριωθεί πειστικά η διασύνδεση των πιο πάνω προβλημάτων αποκλειστικά με τη χρήση των Μέσων. Τα προβλήματα που παρουσιάζονται δεν είναι ιδιοκτησία των Μέσων, αλλά προεκτάσεις προβλημάτων που ανέκαθεν ενυπήρχαν σε διάφορα κοινωνικά πεδία. Υπ’ αυτό το πρίσμα, τα Μέσα δεν είναι η αιτία, αλλά το σύμπτωμα. Ως εκ τούτου, ακόμα κι αν περιοριστεί ή απαγορευτεί η μιντιακή χρήστη, τα προβλήματα δεν θα εξαφανιστούν μεμιάς, αλλά θα παραμείνουν.
Στο σχολικό περιβάλλον η προσέγγιση των κινδύνων εκδηλώνεται με την εμμονή στην ασφάλεια και την προστασία, με την πατερναλιστική μέθοδο υιοθέτησης «καλών» και απόρριψης «κακών» συμπεριφορών, με την ενασχόληση στο πλαίσιο του μαθήματος της προαγωγής υγείας, με τη συστηματική αγνόηση, παρά τις συστάσεις της Ουνέσκο και της Κομισιόν, του πεδίου της Παιδείας στα Μέσα, με τις νεολουδίτικες αποφάσεις περιορισμού/απαγόρευσης της ασύρματης σύνδεσης κ.λπ.
Η ενατένιση των Μέσων υπό το δίπολο οφέλη-κίνδυνοι αγνοεί την πολυπλοκότητα της καθημερινής χρήσης. Αμφότερες οι προσεγγίσεις βλέπουν τη χρήση των Μέσων ως απλά ερέθισμα-αντίδραση, μακριά από τις ευρύτερες κοινωνικές, πολιτισμικές, πολιτικές και οικονομικές εξελίξεις. Συνακόλουθα, οδηγούν σε εκπαιδευτικές αντιδράσεις που είναι απλοϊκές, αποσπασματικές και ενίοτε αντιφατικές.
Αυτό που προέχει είναι η εις βάθος κατανόηση του τρόπου που τα Μέσα αναπαριστούν τον κόσμο, παράγονται και χρησιμοποιούνται. Όχι, απλώς, τεχνικές δεξιότητες ή οδηγίες αυτοπροστασίας από τα «κακά» Μέσα, αλλά κοινωνική, πολιτική, οικονομική και πολιτισμική κατανόηση του μιντιακού οικοσυστήματος. Μια συνεκτική, περιεκτική και συστηματική παιδαγωγική προσέγγιση, κι όχι ακόμα μία γρήγορη κι εύκολη «λύση». Χρειάζεται, καταρχήν, Παιδεία στα Μέσα, τουτέστιν, καλλιέργεια μιντιακού γραμματισμού διαμέσου προγραμμάτων Εκπαίδευσης στα Μέσα.
Ο μιντιακός γραμματισμός αφορά την κριτική κατανόηση του τρόπου που λειτουργούν τα διάφορα Μέσα, του πώς επικοινωνούν, αναπαριστούν τον κόσμο, παράγονται και χρησιμοποιούνται. Δεν αφορά την προειδοποίηση των νέων για τις διάφορες «κακές χρήσεις» των Μέσων, ούτε απλώς την καλλιέργεια τεχνικών δεξιοτήτων. Αντιθέτως, αφορά την ανάπτυξη κριτικής κατανόησης.
Η κριτική κατανόηση των Μέσων δεν σημαίνει κυνικότητα ή μια στείρα κατάκριση των πάντων, αλλά την ανάπτυξη ενός υγειούς σκεπτικισμού που θα οδηγεί σε δράση. Κριτική, εν ολίγοις, σημαίνει μπροστά από κάθε μιντιακό περιεχόμενο τη διατύπωση των θεμελιωδών ερωτήσεων που συνήθως αποφεύγονται (βλ. τρίγωνο των Μέσων κ.ά.). Τα Μέσα δεν είναι «παράθυρο στον κόσμο», τουναντίον κατασκευάζουν αναπαραστάσεις για τον κόσμο. Δεν μεταφέρουν ένα ουδέτερο περιεχόμενο, το διαμορφώνουν συνάμα με συγκεκριμένους τρόπους και για συγκεκριμένους σκοπούς. Εξ αυτού, απαιτείται προσεκτική μελέτη και ανάλυση της «γραμματικής» όλων των Μέσων, ευρύτερη επίγνωση του πώς τα Μέσα σχετίζονται με κοινωνικές, πολιτισμικές και ιστορικές εξελίξεις, αναγνώριση των σύγχρονων μορφών ψηφιακού καπιταλισμού, καθώς και αναστοχασμό πάνω στην προσωπική χρήση και τη συναισθηματική επένδυση.
Ο γραμματισμός στα Μέσα δεν είναι κάτι που θα αναπτυχθεί αυτομάτως ή με τις καλές προθέσεις των ασκούντων την εκπαιδευτική πολιτική ή και των ίδιων των μιντιακών οργανισμών. Εάν πραγματικά υπάρχει επιθυμία για μιντιακά εγγράμματους πολίτες, τότε αυτό που χρειάζεται είναι Παιδεία στα Μέσα. Η Παιδεία στα Μέσα είναι θεμελιώδες δικαίωμα όλων των ανθρώπων του σύγχρονου μεσοποιημένου κόσμου. Η επίσημη εκπαίδευση οφείλει να συμβαδίσει με την πραγματικότητα και να παράσχει στα παιδιά, όλων των βαθμίδων, σωστά δομημένα, βασισμένα στη διεθνή εμπειρία και τεκμηρίωση, μακρόπνοα εκπαιδευτικά προγράμματα, πέρα από επιφανειακές κι αποσπασματικές προσπάθειες προστατευτισμού ή εξύμνησης των Μέσων.
