Μάρτιος – ο Πρώτος Μήνας της Άνοιξης
Λαϊκές Παραδόσεις για τον Μάρτιο
Γράφει ο Καθηγητής Ζαννέτος Τοφαλλής
Καλωσορίζουμε τον Μάρτιο, τον πρώτο μήνα της άνοιξης.
Ας δούμε το όνομά του, την ιστορία του, τα έθιμα, τα φαινόμενα και τις παροιμίες του.
Ο Μάρτιος αποτελεί τον πρώτο μήνα της άνοιξης, προσφέροντας χαρά σε πολλούς που δεν είναι λάτρεις του χειμώνα, αν και η άνοιξη μπαίνει επίσημα στις 21 Μαρτίου, που συμβαίνει η ισημερία. Ωστόσο, με τον Μάρτιο καλωσορίζουμε την εποχή, αφού η θερμοκρασία ξεκινά δειλά να ανεβαίνει, τα πρώτα λουλούδια κάνουν την εμφάνισή τους και η ανοιξιάτικη αύρα γίνεται αισθητή στην ατμόσφαιρα.
Για τον Μάρτιο έχουν γραφτεί και έχουν ειπωθεί πάρα πολλά, αφού αποτελεί τον πιο δημοφιλή, ίσως, μήνα του ημερολογίου: από προσωνύμια και παροιμίες, μέχρι μύθους και θρύλους. Πέρα από αυτά, ο μήνας είναι άρρηκτα συνδεδεμένος με τη Μεγάλη Σαρακοστή, αλλά και τη θρησκευτική γιορτή του Ευαγγελισμού της Θεοτόκου την 25η Μαρτίου, τη μέρα που γιορτάζεται και η εθνική επέτειος της έναρξης της Ελληνικής Επανάστασης.
Η ετυμολογία του Μαρτίου προέρχεται από την Αρχαία Ρώμη και από τη λατινική γλώσσα. Συγκεκριμένα, κατά το αρχαίο ρωμαϊκό ημερολόγιο, ο Μάρτιος ήταν ο πρώτος μήνας του χρόνου και έφερε την ονομασία Primus, ωστόσο, μετά το 46 π.Χ. ονομάστηκε Μάρτιος και έγινε ο τρίτος μήνας του χρόνου, αφιερωμένος στον θεό Άρη που στα λατινικά ονομαζόταν Mars. Έτσι, οι Ρωμαίοι τον “βάφτισαν” Martius (Άρειο) από τον θεό του πολέμου Mars (Άρη), ενώ, σύμφωνα με τη ρωμαϊκή ιστορία, οι ιδρυτές της Ρώμης, Ρώμος και Ρωμύλος, του έδωσαν αυτό το όνομα προς τιμήν του πατέρα τους και γενάρχη των Ρωμαίων, του θεού Άρη. Για αυτό και κατά τον Πλούταρχο (Βίος Νουμά, 19) αναφέρεται πως ο Μάρτιος απεικονίζεται ως άνδρας ενδεδυμένος με δέρμα λύκαινας.
Η ακριβής ετυμολογία είναι η εξής: Μάρτιος < ελληνιστική κοινή Μάρτιος < λατινική Martius < Mars (Άρης) < Παλαιά Λατινική Māvors < πρωτοϊταλικά *Mawort.
Ο “Μάρτης” ή “Μαρτιά” είναι ένα παμπάλαιο έθιμο εξαπλωμένο σε όλα τα Βαλκάνια, λόγω της υιοθέτησής του από τους Βυζαντινούς, οι οποίοι και το διατήρησαν. Πιστεύεται ότι έχει τις ρίζες του στην Αρχαία Ελλάδα και συγκεκριμένα στα Ελευσίνια Μυστήρια, όπου οι μύστες έδεναν μια κλωστή, την Κρόκη, στο δεξί τους χέρι και το αριστερό τους πόδι, όπως παρατηρεί ο λαογράφος Νικόλαος Πολίτης.
Από τη 1η ως τις 31 του Μάρτη, συνηθίζεται να φοριέται στον καρπό του χεριού ένα βραχιολάκι, φτιαγμένο από στριμμένη άσπρη και κόκκινη κλωστή, τον “Μάρτη” ή “Μαρτιά”. Είναι ένα έθιμο, σύμφωνα με το οποίο αυτός που φορά το Μάρτη, προστατεύεται είτε από ασθένειες γενικά ή “για να μην τον κάψει ο ήλιος”, για να “μην τον μαυρίζει ο ήλιος” ή για να “μην τον πιάνει το μάτι”. Το βραχιολάκι αυτό το βγάζουμε στο τέλος του μήνα, ή το αφήνουμε πάνω στις τριανταφυλλιές όταν δούμε το πρώτο χελιδόνι, για να τον πάρουν τα πουλιά και να χτίσουν τη φωλιά τους ή το καίνε με το αναστάσιμο φως του Πάσχα
Συμβολικά το λευκό και το κόκκινο χρώμα το συναντάμε συχνά στη δεισιδαιμονία όταν είναι να αποτρέψουμε κάποιο κακό, ενώ αξίζει να σημειωθεί ότι οι Πόντιοι αποκαλούσαν το βραχιολάκι του Μάρτη και “Ζουλιχτόν Ράμμαν”.
3. Η ερμηνεία πίσω από τις ονομασίες και τις παροιμίες
Στη δημώδη παράδοση, ο λαός έχει δώσει στον Μάρτιο διάφορες ονομασίες, οι οποίες σχετίζονται, κυρίως, με τις καιρικές μεταβολές του και την καιρική του αστάθεια, όπως και οι παροιμίες που έχουν βγει για τον μήνα αυτό.
Ονομασίες και παροιμίες:
Γδάρτης, Παλουκοκαύτης (ανάγκαζει, με το απρόοπτο κρύο του, να καίνε ακόμα και τα παλούκια για να ζεσταθούν), Ανοιξιάτης (είναι ο πρώτος μήνας της άνοιξης), Βαγγελιώτης (γιατί γιορτάζουμε τον Ευαγγελισμό της Θεοτόκου), Φυτευτής (γιατί φυτεύουμε), Δίγαμος
Μάρτης γδάρτης και κακός παλουκοκαύτης
Ο Μάρτης ώρα βρέχει και χιονίζει κι ώρα μαρτολουλουδίζει
Αν δώσει ο Μάρτης και κακιώσει, μες στα χιόνια θα μας χώσει
Άλλα λογαριάζει ο Μάρτης κι άλλα η Σαρακοστή
Κάλλιο Μάρτη καρβουνιάρη, παρά Μάρτη καψαλιάρη
Μάρτης είναι νάζια (χάδια) κάνει, πότε κλαίει, πότε γελάει
Από Μάρτη καλοκαίρι κι από Αύγουστο χειμώνα
Η ερμηνεία μέσα από μύθους, θρύλους, παραδόσεις:
Ο Μάρτης έχει δύο γυναίκες, τη μία πολύ όμορφη και φτωχή, την άλλη πολύ άσχημη και πολύ πλούσια. Κοιμάται στη μέση και όταν γυρίζει από την άσχημη, κατσουφιάζει και μαυρίζει, ενώ όταν γυρίζει από την όμορφη, γελάει, χαίρεται και λάμπει.
Η γυναίκα που παντρεύτηκε, από μπροστά ήταν πολύ άσχημη, ενώ από πίσω ήταν πολύ όμορφη. Όταν ο Μάρτης τη βλέπει κατά πρόσωπο κλαίει και ο καιρός χαλάει, ενώ όταν τη βλέπει από πίσω γελάει και ο καιρός είναι καλός.
4. Ο μήνας που η Ημαθία “ντύνεται” στα ροζ
Τον Μάρτιο ένα απίστευτο και σχεδόν μαγικό φαινόμενο συμβαίνει στην Ημαθία στην Ελλάδα, και, συγκεκριμένα, στη Βέροια. Ο εύφορος κάμπος της Ημαθίας μεταμορφώνεται σε μια απέραντη λουλουδένια ροζ και μωβ “θάλασσα”, λόγω των χιλιάδων ανθισμένων ροδακινιών που καλλιεργούνται εκεί. Κάθε Μάρτιο, από τις αρχές μέχρι τα τέλη του μήνα, ο κάμπος της Βέροιας μοιάζει με έναν πανέμορφο ροζ πίνακα με μωβ αποχρώσεις, καθώς οι ανθοί από τις ροδακινιές φέρουν ένα υπέροχο και παραμυθένιο χρώμα. Πάντως, δεν είναι τυχαίο ότι ο Ηρόδοτος αναφέρει πως σε αυτά τα μέρη βρίσκονταν οι περίφημοι “Κήποι του Μίδα”.
Μοναδικό το θέαμα!. Πρόκειται για χιλιάδες στρέμματα με καλλιέργειες διαφόρων ποικιλιών του ροδάκινου, μιας και είναι ένα φρούτο άμεσα συνδεδεμένο με τη Βέροια και ένα τοπικό προϊόν που αποτελεί σημείο αναφοράς της περιοχής. Άλλωστε, ας μην ξεχνάμε, πως κάθε χρόνο στις αρχές του καλοκαιριού πραγματοποιείται το Φεστιβάλ Ροδάκινου Βέροιας, μεταξύ άλλων γιορτών και διοργανώσεων για το ροδάκινο. Κατι ανάλοφο θυμάμαι στα χωριά μας της Mεσαορίας στην Κύπρο, τα γνωστά μας ματσικόρυδα!
Καλή Άνοιξη!
ΖΑΝΝΕΤΟΣ ΤΟΦΑΛΛΗΣ
Ztofallis@gmail.com
