Γράφει και επιμελείται τη στήλη η εκπαιδευτικός και βραβευμένη συγγραφέας Αναστασία Ξενοφώντος Γαϊτάνου
Ο σημερινός μας καλεσμένος έχει μια ηρωίδα όχι όποια και όποια, αλλά μια γυναίκα που κουβαλάει μια μεγάλη ιστορία. Ανυπομονούμε να συνομιλήσουμε μαζί του για να μας αποκαλύψει την ταυτότητά της.
Ταυτότητα βιβλίου Τίτλος: Μελουζίνα. Συγγραφέας: Δέσποινα Ηρακλέους Εικονογράφηση: Χρύσω Χαραλάμπους Εκδόσεις: Καλειδοσκόπιο
Σας καλωσορίζουμε στη βιβλιοπαρέα μας. Είμαστε ενθουσιασμένοι που σας έχουμε κοντά μας αφού έτσι θα μάθουμε από πρώτο χέρι το τρανό παρελθόν της ηρωίδας σας.
Η ιστορία σας βασίζεται σ’ έναν μύθο. Στ’ αλήθεια τι είναι μύθος; Η ηρωίδα μου έγινε ένας μύθος. Ένας μύθος που εξαπλώθηκε στα Μεσαιωνικά χρόνια και έδωσε δύναμη στη γενιά της, στις δυναστείες των παιδιών μου.
Ποιος ο σκοπός του; Γιατί οι άνθρωποι ανέκαθεν λάτρευαν τους μύθους; Στη σημερινή εποχή έχουμε ανάγκη τους μύθους; Μύθος, σύμφωνα με την αρχαία ελληνική έννοια της λέξης, σημαίνει ‘λόγος’, ‘ομιλία’, ‘διήγηση’. Μια διήγηση που μεταδίδεται από στόμα σε στόμα. Υπάρχει μια συλλογικότητα στη δημιουργία των μύθων, που δημιουργήθηκαν από μια ομάδα ανθρώπων στην προσπάθεια τους να δώσουν μια εξήγηση. Για παράδειγμα οι άνθρωποι δεν μπορούσαν να εξηγήσουν τη δημιουργία των κεραυνών. Έχουμε στην ελληνική μυθολογία τον Δία να ρίχνει κεραυνούς όταν θύμωνε. Μύθους συναντούμε σε όλους τους λαούς της γης, στην προσπάθεια τους να δώσουν νόημα, να εκφράσουν θρησκευτικές αντιλήψεις, να εξηγήσουν φαινόμενα, να ενδυναμώσουν την ταυτότητα ομάδων πολιτικά, κοινωνικά. Με την τυπογραφία οι μύθοι πέρασαν στη γραπτή παράδοση. Οι μύθοι είναι αφηγηματικές πεζές διηγήσεις οι οποίες εμπεριέχουν κάποια αλήθεια, η οποία υπήρξε στο παρελθόν, με στοιχεία φανταστικά συχνά αλληγορικά ή συμβολικά. Αποτελούν σήμερα κομμάτι της παράδοσης της ταυτότητας ενός λαού και διερευνώνται επίσης ως αποσπασματικές πηγές προφορικής ιστορικής αφήγησης ως ένδειξη κοινωνικών αξιών που διαμορφώνουν τον κοινωνικό χάρτη μιας ομάδας ανθρώπων. Και αν ψάχνετε να βρείτε αν ένας μύθος είναι αλήθεια, θα σας διάβαζα τους στίχους της Έμιλυς Ντίκενσον ‘Τhe things of which we want the proof, are those we knew before’. ‘Ζητούμε πάντα να βρούμε αποδείξεις. Για όσα γνωρίζαμε ανέκαθεν’. Letter 334: 1870. Μετά θα σας διάβαζα τους στίχους του Βηλαρά: ‘Αφόντας ανταμώθηκαν το ψέμα και η αλήθεια, στης γης τη σφαίρα επληθύναν τα τόσα παραμύθια’. Οι μύθοι είναι ένα μαγικό ταξίδι, στην αρχέγονη συνείδηση των πλασμάτων.
Στ’ αλήθεια οι μύθοι μπορούν να μας ταξιδέψουν σε κόσμους μαγικούς. Κι αυτό είναι πολύτιμο. Πόσο βαθιά στον χρόνο όμως μας παίρνει ο μύθος που ξεδιπλώνεται στις σελίδες σας και ποια είναι η σύνδεσή του με την Κύπρο; Το αφήγημά μου είναι βασισμένο σε λατινικούς και ειδωλολατρικούς μύθους της Γαλλίας που κυκλοφορούσαν από τον 9ο αιώνα. Μere Lusine η αρχηγός των νεράιδων. Η Μελουζίνα παντρεύεται ένα θνητό τον Ρειμόντ, γεννά 10 γιους και δημιουργεί μια από τις ισχυρότερες δυναστείες βασιλιάδων. Τα παιδιά της και οι απόγονοι τους βασιλεύουν και στην Κύπρο για τρεις αιώνες. Η μορφή της σαν γοργόνα με δύο ουρές και το οικόσημο των Λουζινιανών βρίσκεται σε μνημεία που έκτισαν οι Φράγκοι στην Κύπρο. Το οικόσημο κρύβει και το μυστικό μου. Αν ψάξετε θα βρείτε τη Μελουζίνα να κρατά τα οικόσημα της Βοημίας, της Ουγγαρίας της Ιερουσαλήμ, της Κύπρου και της Αρμενίας. Η απεικόνισή της στο βιβλίο για τη Γενεαλογία των Λουζινιανών, γράφτηκε από τον Στέφανο Λουζινιανό ο οποίος γεννήθηκε στα χρόνια της Ενετοκρατίας και κατάγεται από τον βασιλικό οίκο της Κύπρου. Όταν μπήκε στο μοναστήρι των Δομικανών στη Λεμεσό το 1562, άλλαξε το όνομά του και έγινε Ιάκωβος. Έγραψε 4 βιβλία για την ιστορία της Κύπρου από τα οποία τα δύο αφορούν την ιστορία της βασιλικής οικογένειας των Λουζινιανών της Κύπρου.
Η Μελουζίνα-γοργόνα είναι ένας μύθος, η δυναστεία των Λουζινιάν όμως μια πραγματικότητα. Μιλήστε μας λίγο γι’ αυτούς. Η κυριαρχία των Λουζινιανών βασιλιάδων στην Κύπρο ξεκίνησε τον Μάιο του 1192, όταν ο έκπτωτος βασιλιάς της Ιερουσαλήμ Γκι ντε Λουζινιάν, από το Πουατού της δυτικής Γαλλίας, συμφώνησε να αγοράσει το νησί από τον βασιλιά Ριχάρδο Α’ της Αγγλίας, τον θρυλικό Λεοντόκαρδο. Ο Ριχάρδος Α’ είχε κατακτήσει το νησί τον Μάιο του 1191 κατά τη διάρκεια της Γ’ Σταυροφορίας. Οι απόγονοι του Γκι Λουζινιάν βασίλεψαν στην Κύπρο μέχρι το σβήσιμο της γενεαλογικής γραμμής της δυναστείας, τη δεκαετία του 1470, έχοντας αποκτήσει επίσης το στέμμα της Ιερουσαλήμ το 1269 και της Κιλικιανής Αρμενίας το 1394. Η στέψη των βασιλιάδων γινόταν στον γοτθικό ναό του Αγίου Νικολάου της Αμμοχώστου. Εδώ οι Φράγκοι βασιλιάδες της Κύπρου όπως και βασιλιάδες της Ιερουσαλήμ στέφονταν με μεγάλη λαμπρότητα. Εδώ τάφηκε το 1473 ο τελευταίος Φράγκος βασιλιάς της Κύπρου, Ιάκωβος Β’. Το βασίλειο της Κύπρου με τη δυναστεία των Λουζινιανών δένει το νησί με τη Γαλλία και τα δυτικοευρωπαϊκά βασίλεια της εποχής.
Η δυναστεία των Λουζινιάν άφησε το χνάρι της στην ιστορία του μικρού μας νησιού. Πού μπορεί κάποιος να εντοπίσει την παρουσία τους στο νησί μας; Θα βρείτε τα χνάρια των Λουζινιανών στα μνημεία που άφησαν πίσω τους. Στο κάστρο της Κερύνειας θα βρείτε το οικόσημό τους όπως και σε άλλα φραγκικά μνημεία. Οι Λουζινιανοί έκτισαν επιβλητικούς ναούς στη Λευκωσία, στην Αμμόχωστο και μονές στο Μπελλαπάις γοτθικού ρυθμού, εντυπωσιακά κάστρα και οχυρώσεις στις πόλεις και την οροσειρά του Πενταδαχτύλου, πλούσια παλάτια στις πόλεις και αγρεπαύλεις στην ύπαιθρο, Ποταμιά, Κούκλια. Στον Ναό της Αγίας Αικατερίνης στα κατεχόμενα υπήρχε το ανάγλυφο της Μελουζίνας, μιας γοργόνας με δύο ουρές, πάνω από την πόρτα και ένα μικρό αγαλματίδιο της. Μπείτε στο Ναό της Αγίας Σοφίας στην κατεχόμενη Λευκωσία. Εδώ γινόταν η στέψη των απογόνων της ως βασιλείς της Κύπρου. Με την μετατροπή της σε τζαμί καταστράφηκαν τα ταφικά μνημεία βασιλέων και πριγκίπων της δυναστείας. Ο καθεδρικός ναός του Αγίου Νικολάου στην Αμμόχωστο από άποψη αρχιτεκτονικής μιμείται τον καθεδρικό ναό της γαλλικής πόλης Reims. Εδώ οι Φράγκοι βασιλιάδες της Κύπρου στέφονταν και βασιλιάδες της Ιερουσαλήμ. Στο χωριό Λαζανιά οι Φράγκοι βασιλιάδες και άρχοντες είχαν το περίπτερό τους αφού ήταν ο χώρος κυνηγιού τους. Το χωριό Γούρι εκεί κοντά, πιθανόν πήρε το όνομά του από τον Urien το παιδί της Μελουζίνας, τον πρώτο βασιλιά της Κύπρου, της γενιάς των Λουζινιανών, σύμφωνα με τη μυθιστορία. Είναι αλήθεια κρίμα που τα μνημεία της Κύπρου, ο Μεσαίωνας και η μυθιστορία των Λουζινιανών έμεινε μέχρι σήμερα έξω από τα βιβλία της ιστορίας των παιδιών της Κύπρου.
Πόσο δίκιο έχετε. Αυτά που μας περιγράψατε πιο πάνω είναι άγνωστα για τους περισσότερους Κύπριους. Ας εισχωρήσουμε τώρα στην καρδιά του μύθου. Δύο γάμοι – δύο αγάπες. Η Πρεσίνα και ο Βασιλιάς Ελινά. Η Μελουζίνα και ο Ρεϊμόντ. Και τα δύο ζευγάρια βάσισαν την ευτυχία τους πάνω σε ένα όρκο, σε ένα μυστικό. Τι είναι αυτό που κλόνισε την εμπιστοσύνη του Ρεϊμόντ και του Ελινά και καταπάτησαν τον όρκο που έδωσαν; Όρκοι καταπατούνται. Ένα μοτίβο που βλέπουμε να επαναλαμβάνεται από την αρχή της δημιουργίας του κόσμου. Ο βασιλιάς Ελινά και ο Ρεϊμόντ επηρεασμένοι από άλλους ανθρώπους που θέλουν τη δύναμή τους, κινούνται παρασκηνιακά, ζηλεύουν. Αφήνουν άλλα άτομα να κλονίσουν την πίστη τους για την αγαπημένη τους.
Ποιο είναι εκείνο το συστατικό που μπορεί να διατηρήσει ζωντανή τη σπίθα της αγάπης μεταξύ δύο ανθρώπων; Το συστατικό για την αγάπη ανάμεσα σε δύο ανθρώπους είναι η πίστη.
Πίστη λοιπόν. Μια τόσο μικρή λέξη μα με τόση δύναμη. Τη στιγμή που η Μελουζίνα αποχαιρετά τα παιδιά της Ιριέν και Γκιγιόν, που θα πήγαιναν να υπερασπιστούν με τον στρατό τους την μικρή Κύπρο, τους έδωσε κάποιες συμβουλές. Ποιες ήταν αυτές; Μήπως αυτές οι συμβουλές μπορούν να μας φανούν χρήσιμες και στο παρόν μα και στο μέλλον; Οι συμβουλές της ηρωίδας μου στα παιδιά της είναι ίδιες με κάθε μάνα που τα παιδιά τους έχουν κάποια αναπηρία, ορατές ουλές ή ‘αόρατες’. Παιδιά τα οποία κοροϊδεύαν οι γύρω τους για την τερατώδη τους μορφή. Αυτές οι κοροϊδίες βασάνιζαν την ψυχή της Μελουζίνας. Δεν έχουν σημασία τα σημάδια που έχουμε στο κορμί και στο πρόσωπο. Σημασία έχει η δύναμη της ψυχής. Εκεί είναι το μεγαλείο. Τους είπε να διοικούν τους υπηκόους τους δίκαια. Η δικαιοσύνη δυστυχώς είναι ένας θεσμός που κλονίζεται από αυτούς που πρέπει να υπηρετούν τον λαό.
Αυτή είναι η σκληρή πραγματικότητα. Ας γνωρίσουμε όμως καλύτερα την κύρια ηρωίδα σας για χάρη της οποίας πήρατε τον τίτλο σας. Τι αγαπούσε περισσότερο στον κόσμο η Μελουζίνα; Τι φοβόταν; Υπήρξε θύμα ή θύτης στη ζωή της; Η Μελουζίνα αγαπούσε πάνω από όλα τα παιδιά της και τον Ρειμόντ. Ακόμη και όταν την πρόδωσε ο Ρειμόντ επέστρεφε πάντα με την άλλη της μορφή στον πύργο για να ταΐσει τα δύο μικρότερα της παιδιά, την ώρα που όλοι κοιμόντουσαν. Φοβόταν πάντα ότι το μυστικό της θα φανερωνόταν και ο όρκος θα έσπαζε. Τότε δε θα μπορούσε ξανά να είναι γυναίκα και να αγκαλιάσει τα παιδιά της.
Πόσο τρομακτικό για μια μάνα να μην μπορεί να βλέπει και να αγκαλιάζει τα παιδιά της. Στο πρόσωπό της μπορούμε να εντοπίσουμε τη σύγχρονη γυναίκα; Αν η Μελουζίνα μπορούσε να μιλήσει στη σύγχρονη γυναίκα τι θα της έλεγε; Αν η Μελουζίνα ζούσε στην εποχή μας τι θα ήταν το πρώτο πράγμα που θα έκανε; Είναι και ιστορία για νεράιδες και ιστορία για φεμινίστριες και ιστορία γυναικείας πολιτικής σκέψης και ιστορία γυναικείας εφευρετικότητας. Διαλέγετε και παίρνετε. Ο καθένας θα συγκρατήσει αυτό που θεωρεί σημαντικό. Τη χαρακτηρίζουν ως maternelle, defricheuse et batisseuse. Μητριαρχική, αυτή που αποκτά γαίες αλλά και αυτή που οικοδομεί. Την ιστορία της ανέλυσαν, εξάντλησαν, περιέπλεξαν και μπέρδεψαν πολλοί. Γυναικείες οργανώσεις είπαν πως μια μεσαιωνική νεράιδα μισή γυναίκα – μισή φίδι δεν μπορεί να είναι πρότυπο μιας γυναίκας. Άλλες θεωρούν ότι είναι πρότυπο ανδρογυναίκας άδικα καταδικασμένη από τον ανδρικό πληθυσμό. Εξέχουσα θέση έχει το ταμπού του γυμνού σώματος της γυναίκας που τιμωρείται με μεταμόρφωση σε φίδι. Υπάρχουν και οι φεμινίστριες που θέλουν να τη δικαιώσουν θεωρώντας τη ως γυναίκα σύμβολο φεμινισμού και μητριαρχίας που μπορεί να διαχειριστεί καταστάσεις, που είναι καλλιτέχνης αφού κτίζει όλα τα παλάτια, αλλά και πολιτικός με στρατηγικές ικανότητες αφού κατευθύνει τα παιδιά της να αποκτήσουν τα βασίλεια της Κύπρου, της Ιερουσαλήμ, της Αρμενίας, ενώ είναι και η σύμβουλος του Ρειμόντ. Άλλοι βρίσκουν σε αυτή ομοιότητες με τη Νανά του Εμίλ Ζολά. Άλλοι επιμένουν να τη βλέπουν να κάθεται ακόμη στους βράχους του λιμανιού της Αμμοχώστου, άλλοι ακούν τον θρήνο της, άλλοι νιώθουν την ύπαρξή της περπατώντας στα στενά της παλιάς Λευκωσίας. Μια γυναίκα που έφτιαξε μια πανίσχυρη δυναστεία και έπρεπε να τιμωρηθεί. Να μεταμορφωθεί σε τέρας. Τις μάγισσες τις έκαιγαν στο Μεσαίωνα και η προπαγάνδα με τα τέρατα στοχοποιεί κοινωνικές ομάδες ατόμων και γυναικών. Αν ήταν άντρας πίσω από τη δυναστεία τι θα συνέβαινε, λέτε;
Πολύ ενδιαφέρουσα η ερώτησή σας. Θα σας ζητήσουμε τέλος να μας αναφέρετε τρεις λέξεις ή φράσεις που θα θέλατε να θυμούνται οι αναγνώστες σας. Το σύμπαν είναι φτιαγμένο από ιστορίες. Να κοιτάς τα αστέρια. «Περπάτησε» στα μνημεία της πατρίδας σου, γιατί έχουν να πουν πολλά.
Κρατάμε λοιπόν αυτά τα τελευταία λόγια. Να ψάχνουμε στο σύμπαν για ιστορίες και να αγαπήσουμε τα μνημεία του τόπου μας, αυτά τα μνημεία που κρύβουν στους τοίχους τους ένα κομμάτι του εαυτού μας. Σας ευχαριστούμε. Σας ευχόμαστε να ταξιδέψετε στις καρδιές πολλών ακόμη αναγνωστών.
*Ποια είναι όμως η Δέσποινα Ηρακλέους;
Η Δέσποινα Ηρακλέους αποφοίτησε από το Πανεπιστήμιο Κύπρου και είναι κάτοχος πτυχίου Επιστημών Αγωγής. Ακολούθησε μεταπτυχιακές σπουδές στο University of Manchester από όπου απέκτησε Med in Communication, Education and Technology. Εργάζεται ως δασκάλα στη Δημοτική εκπαίδευση. Το πρώτο της έργο για παιδιά είναι ‘Η μηχανή που έφτιαχνε ιστορίες’, εκδόσεις Ελληνοεκδοτική. Το 2019 κέρδισε το Α βραβείο για Ανέκδοτο Μυθιστόρημα για παιδιά από τον Κυπριακό Σύνδεσμο Παιδικού και Νεανικού Βιβλίου με αθλοθέτη το Πολιτιστικό Ίδρυμα της Τραπέζης Κύπρου, για το έργο της Μελουζίνα. Από τις εκδόσεις Καλειδοσκόπιο κυκλοφορούν τα έργα της ‘Τα γράμματα φταίνε’, υποψήφιο στη βραχεία λίστα Βραβείων Αναγνώστη, στην κατηγορία εικονογραφημένο παιδικό βιβλίο για εκδόσεις 2021 και η Μελουζίνα, 2022. Άλλα έργα της είναι ΄Πού πήγαν τα φαντάσματα;’ εκδόσεις Διάπλαση και ‘Ρίχλα’ εκδόσεις Καστανιώτη.
