H νεαρή Εύα Χατζηστεφάνου με καταγωγή από την Αμμόχωστο, απόφοιτη της Αμερικανικής Ακαδημίας Λάρνακας και του Πανεπιστημίου του King’s College London, επέλεξε για θέμα της διπλωματικής της εργασία στο Πανεπιστήμιο, τη σχέση του σπουδαίου William Shakespeare με την Ελλάδα.
Συγκεκριμένα, όπως η ίδια λέει «το πως επηρέασε η αρχαία Ελληνική τραγωδία της Κλασσικής εποχής της Ελλάδας τις τραγωδίες της Ελισαβετιανής περιόδου. Έτσι πήρα την απόφαση να ερευνήσω και να γράψω πως επηρεάστηκε ο Σαίξπηρ από τον Ευριπίδη ώστε να γράψει τον Άμλετ. Το γεγονός πως το θέμα του μεταπτυχιακού μου ήταν το πως ο αρχαίος κόσμος επηρέασε μεταγενέστερες περιόδους και το σήμερα, σε συνδυασμό με την μακρόχρονη επιθυμία μου να συγκρίνω τις τραγωδίες των αρχαίων Ελλήνων τραγικών με αυτές του Σαίξπηρ με παρότρυναν να επιλέξω αυτό το θέμα».
Σε μια πολύ ενδιαφέρουσα συνέντευξη η Εύα Χατζηστεφάνου μας εξηγεί, ανάμεσα σε άλλα, γιατί ο Σαίξπηρ παραμένει διαχρονικός και επίκαιρος, εκατοντάδες χρόνια μετά το θάνατο του.
Της Γιώτας Δημητρίου
Εύα τι έχεις σπουδάσει και πού;
Έχω σπουδάσει Classics δηλαδή Ελληνική Φιλολογία στο King’s College London.
Ακολούθως, έχω κάνει το μεταπτυχιακό μου στο University College London (UCL) με τίτλο Reception of the Classical World MA, δηλαδή η αποδοχή του αρχαίου κόσμου στο σήμερα.
Ποιοι λόγοι σε ώθησαν να επιλέξεις αυτό το μονοπάτι σπουδών;
Πάντοτε είχα μια ιδιαίτερη αδυναμία στα φιλολογικά μαθήματα. Από την περίοδο του δημοτικού θυμάμαι τον εαυτό μου να ενθουσιάζομαι με το μάθημα των Ελληνικών και να λατρεύω να γράφω εκθέσεις. Στη συνέχεια, στα χρόνια του γυμνασίου και του λυκείου συνέχισα να εμπλουτίζω τις γνώσεις μου στις ανθρωπιστικές επιστήμες και κυρίως στα φιλολογικά μαθήματα. Επίσης, η έντονη Ελληνικότητα που χαρακτηρίζει τον πατέρα μου με επηρέασε από πολύ μικρή ηλικία. Τα ταξίδια μαζί του στην Ελλάδα, η γλυκιά επιμονή του να με παίρνει εκδρομές, να εξερευνούμε μαζί την αρχαιότητα και να μου μαθαίνει Ελληνική Ιστορία μέσα από ιστορικά μνημεία, μουσεία και αρχαιολογικούς χώρους σε όλα τα μέρη της Ελλάδας, με έκαναν να ερωτευτώ κάθε τι Ελληνικό. Έτσι, γεννήθηκε μέσα μου η επιθυμία να εξερευνήσω τον αρχαίο κόσμο σε όλα τα επίπεδα. Για αυτό ακολούθησα την ψυχή μου και έκανα αυτό που αγαπώ. Από το υπέροχο Λονδίνο και τα χρόνια σπουδών σου τι έχεις κρατήσει; Ήμουν και παραμένω μαγεμένη με το Λονδίνο. Ένιωθα και νιώθω πολύ τυχερή που έχω σπουδάσει σε μια τόσο όμορφη και γεμάτη ζωή πόλη. Το συναίσθημα να περπατάς ανέμελος μέσα σε τόσο πολύ κόσμο, να μην σε ξέρει κανείς, να μπορείς να φοράς ότι θέλεις, γενικά να είσαι ο εαυτός σου, μου προσέφερε μεγάλη αυτοπεποίθηση και ταυτόχρονα το αίσθημα της ελευθερίας. Αυτή η ‘’δύσκολη’’, ανήσυχη και ακούραστη πόλη με δυνάμωσε, με ώθησε να εκπληρώσω τους ακαδημαϊκούς στόχους μου κάνοντας με πιο δυνατή. Το Λονδίνο με τα όμορφα και τα άσχημα του, με έκανε να νιώθω ατρόμητη. Πολλές φορές κλείνω τα μάτια μου και νομίζω πως περπατάω στους πανέμορφους δρόμους του Λονδίνου, στο Covent Garden, στο Strand, στο Mayfair. Το λες και έρωτα. Κάθε μέρα κάτι καινούργιο βλέπεις και ανακαλύπτεις σε αυτή την πόλη που αλλάζει και εξελίσσεται συνεχώς. Δεν σε αφήνει πότε να βαρεθείς. Σε ανανεώνει και σε αναζωογονεί.
Μίλησε μας λίγο για τη σχέση σου με τον Σαίξπηρ και για το θέμα της διπλωματικής σου.
Η πρώτη μου επαφή με τον Σαίξπηρ αλλά και με την τραγωδία ήταν στο μάθημα της Αγγλικής Λογοτεχνίας όταν φοιτούσα στην Αμερικάνικη Ακαδημία Λάρνακας. Αρχικά, είχα την ευκαιρία να διαβάσω το έργο του Σαίξπηρ, Ρωμαίος και Ιουλιέτα, μία από τις πιο διάσημες τραγωδίες που έχει δημιουργήσει. Μετέπειτα, σε μεγαλύτερες τάξεις όταν μου δόθηκε η ευκαιρία να μελετήσω αρχαία Ελληνική τραγωδία, και συγκεκριμένα την Αντιγόνη του Σοφοκλή, είδα και αισθάνθηκα ένα έντονο δεσμό μεταξύ της αρχαίας Ελληνικής τραγωδίας και της τραγωδίας του Σαίξπηρ. Σε ένα μεταβατικό στάδιο, αφού είχα αφοσιωθεί στην τραγωδία κατά την διάρκεια των σπουδών μου στο King’s College London συνέχισα να ειδικεύομαι σε αυτό το πεδίο και στο μεταπτυχιακό μου στο UCL. Αφού ένιωσα έτοιμη και γεμάτη από γνώσεις πάνω στον τομέα της αρχαίας Ελληνικής τραγωδίας, ξανά ξύπνησε μέσα μου η επιθυμία να ερευνήσω πως επηρέασε η αρχαία Ελληνική τραγωδία της Κλασσικής εποχής της Ελλάδας τις τραγωδίες της Ελισαβετιανής περιόδου. Έτσι πήρα την απόφαση να ερευνήσω και να γράψω πως επηρεάστηκε ο Σαίξπηρ από τον Ευριπίδη ώστε να γράψει τον Άμλετ. Το γεγονός πως το θέμα του μεταπτυχιακού μου ήταν το πως ο αρχαίος κόσμος επηρέασε μεταγενέστερες περιόδους και το σήμερα, σε συνδυασμό με την μακρόχρονη επιθυμία μου να συγκρίνω τις τραγωδίες των αρχαίων Ελλήνων τραγικών με αυτές του Σαίξπηρ με παρότρυναν να θίξω αυτό το θέμα.
Κατέληξες σε κάποια συμπεράσματα μέσα από τη διπλωματική σου που θα μπορούσες περιληπτικά να μοιραστείς μαζί μας;
Έχω καταλήξει στο συμπέρασμα πως ο Ορέστης του Ευριπίδη και ο Άμπλετ του Σαίξπηρ είναι δύο τραγωδίες οι οποίες συμβαδίζουν όσον αφορά την θεματολογία τους. Έχω συγκρίνει ουσιαστικά τον Ορέστη του Ευριπίδη με τον Άμπλετ του Σαίξπηρ για να αποδείξω πως ο Σαίξπηρ έχει επηρεαστεί από την αρχαία Ελληνική τραγωδία. Οι δύο τραγωδίες μοιάζουν στο θέμα μίσος στην οικογένεια αφού και οι δύο ήρωες μίσησαν τις μητέρες τους, την αρρώστια και την μανία που τους διακατέχει αφού χάνουν τα λογικά τους κατά την διάρκεια δύσκολων οικογενειακών καταστάσεων. Επίσης, οι δύο αυτές τραγωδίες μοιάζουν σε ότι αφορά το θεϊκό και το υπερφυσικό στοιχείο: Ο Ορέστης σκοτώνει την μητέρα του για να την εκδικηθεί για την μοιχεία που έχει διαπράξει με τον Αίγισθο, και οι τύψεις για την δολοφονία της την οποία προκάλεσε ο ίδιος μετατρέπονται σε Ερινύες, χθόνιες θεότητες που κυνηγούσαν όσους είχαν διαπράξει σοβαρά εγκλήματα. Ταυτόχρονα με παρόμοιο τρόπο, ο Άμλετ έρχεται αντιμέτωπος με διάφορες ψυχικές διαταραχές αφού τρελαίνεται στην ιδέα πως η μητέρα του προσπάθησε να εκτοπίσει τον πατέρα του με την βοήθεια του εραστή της, ο οποίος τυχαίνει να είναι και ο αδερφός του πατέρα του. Οι ομοιότητες μεταξύ των δύο έργων είναι εμφανείς.
Ας μιλήσουμε για τον Σαίξπηρ λοιπόν… Αλήθεια ποια η σχέση του Σαίξπηρ με την κλασική και σύγχρονη Ελλάδα;
Η σχέση του Σαίξπηρ με την Ελλάδα δημιουργείται μέσω της Λατινικής γλώσσας. Σύμφωνα με διάφορους ακαδημαϊκούς και μελετητές που ερεύνησαν και επανεξετάζουν την επιρροή της αρχαίας Ελληνικής τραγωδίας στον Σαίξπηρ, παραδέχονται πως ο ίδιος ήρθε σε επαφή με την αρχαία Ελληνική τραγωδία μέσω λατινικών μεταφράσεων του βιβλίου Περί Ποιητικής του Αριστοτέλη. Το βιβλίο Περί Ποιητικής περιλαμβάνει τον ορισμό της έννοιας της ποιητικής τέχνης, ταξινομεί τα είδη ποιητικής τέχνης σε λυρική, επική ποίηση, τραγωδία, κωμωδία και σατυρικό έργο. Μέσα από αυτό το βιβλίο το οποίο θεωρείται η ‘βίβλος’ της ποιητικής τέχνης, ο Σαίξπηρ μάλλον γνώρισε για πρώτη φορά την επιστήμη της ποίησης και τα ονόματα των μεγάλων αρχαίων Ελλήνων τραγικών. Επίσης, ακόμη μια πιθανότητα που μαρτυρεί πως ο Σαίξπηρ είχε κάποιες βασικές γνώσεις για την αρχαία Ελληνική τραγωδία είναι η επαφή του με τους ποιητές της εποχής του Τζόνσον και Φλέτσερ, οι οποίοι είχαν γνώση για το ποιος είναι ο Αριστοτέλης και τι έχει γράψει όσον αφορά την τέχνη της ποίησης στην αρχαία Ελλάδα. Αξίζει να σημειωθεί πως ο ενθουσιασμός και η λατρεία για την αρχαία Ελλάδα που χαρακτήριζε την περίοδο της Αναγέννησης, την περίοδο που και ο ίδιος ο Σαίξπηρ γράφει και δημιουργεί, δεν είναι κάτι που χαρακτήριζε τους Άγγλους εκείνης της εποχής. Το γεγονός αυτό μειώνει τις πιθανότητες ο Σαίξπηρ να γνώρισε την μαγεία της αρχαίας Ελληνικής τραγωδίας.
Είναι σχετικά γνωστό το πως ο Σαίξπηρ αναδημιούργησε τα λατινικά κείμενα που κληρονόμησε και πως επηρεάστηκε από κορυφαίους Ρωμαίους συγγραφείς όπως οι Οβίδιος, Βεργίλιος, Σενέκας και πολλούς άλλους. Όμως δεν έχουμε πολλά στοιχεία όσον αφορά στη σχέση του με τους αρχαίους Έλληνες. Σωστά;
Ναι, είναι σχετικά γνωστό πως ο Σαίξπηρ αναδημιούργησε τα Λατινικά κείμενα που κληρονόμησε και πως επηρεάστηκε από σημαντικούς Ρωμαίους συγγραφείς. Σύγχρονοι ερευνητές αναφέρονται στην στενή σχέση μεταξύ των τραγωδιών του Σενέκα και της Ελισαβετιανής περιόδου. Οι τραγωδίες του Σενέκα ήταν βαθιά επηρεασμένες από αρχαίες Ελληνικές τραγωδίες, αρχαίους Έλληνες τραγικούς και τραγικούς πρωταγωνιστές όπως ο Θυέστης, Αγαμέμνωνας και, η Κλυταιμνήστρα. Το γεγονός αυτό δημιουργεί την πιθανότητα ο Σαίξπηρ να γνώρισε σημαντικούς πρωταγωνιστές και ιστορίες της αρχαίας Ελληνικής τραγωδίας μέσω του Σενέκα. Πιθανότατα ο Σενέκας να υπήρξε ένα μέσο για να δημιουργηθεί μια σχέση μεταξύ του Σαίξπηρ και της αρχαίας Ελληνικής τραγωδίας.
Έχω διαβάσει ότι «η σχέση του Σαίξπηρ με την ελληνική αρχαιότητα είναι σημαντική για τους ερευνητές διότι διαφωτίζει τόσο το διάλογο μεταξύ χρονικά και γεωγραφικά απομακρυσμένων πολιτισμών όσο και τις διαδικασίες πολιτιστικής διαμόρφωσης και δημιουργικής μεταμόρφωσης». Ισχύει αυτό; Ποια η γνώμη σου;
Συμφωνώ απόλυτα με αυτό που έχεις διαβάσει και ομολογώ πως πρώτη φορά το βλέπω. Αυτός που το έχει γράψει έχει διατυπώσει πολύ σωστά έναν από τους λόγους που ερευνητές και ακαδημαϊκοί διερευνούν την σχέση μεταξύ του Σαίξπηρ και της αρχαίας Ελλάδας. Είναι πολύ σημαντικό για τα άτομα που μελετούν την αποδοχή του αρχαίου κόσμου σε μεταγενέστερες περιόδους αλλά και στο σήμερα να καταφέρνουν να αντλούν πληροφορίες και καταλήγουν στο συμπέρασμα πως ναι ο αρχαίος κόσμος επηρέασε τον Σαίξπηρ. Είναι εξίσου σημαντική η σχέση αυτή για τα άτομα που μελετούν την επιστήμη της αρχαίας τραγωδίας, να ανακαλύπτουν πως ένας τόσο σπουδαίος συγγραφέας και ποιητής εμπνεύστηκε από την αρχαιότητα για να δημιουργήσει τις δικές του τραγωδίες. Και κάπου εδώ θα ήθελα να πω πως για εμένα, σαν μελετητής της αρχαίας ελληνικής τραγωδίας και σαν Εύα, το φυσιολογικό είναι πως ο Σαίξπηρ επηρεάστηκε από μια τόσο σημαντική τέχνη που δημιουργήθηκε και άκμασε στα χέρια των αρχαίων Ελλήνων ποιητών όπως ο Αισχύλος, ο Σοφοκλής και ο Ευριπίδης. Γιατί για εμένα η αρχαία Ελληνική τραγωδία αποτελεί ίσως το πιο σημαντικό δημιούργημα των αρχαίων Ελλήνων.
Φαντάζομαι πως κατά τη διάρκεια της διπλωματικής σου μελέτησες εις βάθος τον Σαίξπηρ… Πολλοί υποθέτουν ότι το έργο του «Άμλετ», το οποία γράφτηκε στην αλλαγή του αιώνα, ήταν εμπνευσμένο από τον θάνατο του 11χρονου γιου του Χάμετ. Αυτή είναι μια υπόθεση που συζητιέται σοβαρά στους κύκλους των Ακαδημαϊκών και μελετητών του;
Ναι, έχω διαβάσει πως το έργο του Σαίξπηρ μπορεί να έχει εμπνευστεί από τον θάνατο του 11χρονου γιού του Χάμετ αλλά αυτό δεν είναι κάτι που συζητιέται στους κύκλους των ακαδημαϊκών που μελετούν τα έργα του Σαίξπηρ.
Γιατί και πώς, κατά τη γνώμη σου, κατάφεραν τα έργα του Σαίξπηρ να τον κατατάξουν ως τον σημαντικότερο συγγραφέα που έχει γράψει στην Αγγλική γλώσσα; Και τι κάνει τα έργα του τόσο διαχρονικά μέσα στους αιώνες;
Προσωπικά θεωρώ πως τα έργα του Σαίξπηρ τον έχουν καθορίσει ως τον σημαντικότερο συγγραφέα της Αγγλικής λογοτεχνίας γιατί είναι έργα που περιέχουν θέματα όπως το μίσος, την εκδίκηση, τον θάνατο τα οποία λειτουργούσαν και λειτουργούν σαν απαλλαγή από βλαβερά συναισθήματα και δυσάρεστες καταστάσεις, η λεγόμενη Κάθαρσις.
Πολλοί ιστορικοί συμφωνούν πως ο Σαίξπηρ αποτελεί πράγματι ένα και μοναδικό πρόσωπο, όπως πιστοποιούν σημαντικά ιστορικά ευρήματα. Ωστόσο, υπάρχουν και οι θεωρίες πως τα έργα του ήταν γραμμένα από περισσότερα άτομα και όχι μόνο από τον ίδιο. Ποια η άποψη σου;
Οι θεωρίες που θέλουν τα δημιουργήματα μεγάλων ποιητών και συγγραφέων να είναι γραμμένα όχι μόνο από τους ίδιους αλλά από πολλούς άλλους συγγραφείς υποβαθμίζουν την δημιουργία και τα έργα και υποτιμούν την υπόσταση αυτών των μεγάλων δημιουργών. Αυτές οι απόψεις περί ομαδικής γραφής και δημιουργίας ξεκινούν με τον Όμηρο όπου πολλοί ερευνητές του πιστεύουν πως η Ιλιάδα και η Οδύσσεια για παράδειγμα έχουν δημιουργηθεί όχι μόνο από τον ίδιο τον Όμηρο αλλά από πολλούς ποιητές της τότε εποχής. Σαφώς στην εύρεση και στην αποκατάσταση μεγάλων λογοτεχνικών έργων συνέλαβαν αρκετοί άνθρωποι από τον κλάδο των κλασσικών σπουδών όπως αρχαιολόγοι, παπυρολόγοι, γλωσσολόγοι αλλά αυτό δεν σημαίνει πως δημιουργήθηκαν από μια ομάδα ανθρώπων.
Το δικό σου αγαπημένο έργο του Σαίξπηρ ποιο είναι;
Το δικό μου αγαπημένο έργο του Σαίξπηρ είναι ο “Ρωμαίος και Ιουλιέτα”, ένα έργο γεμάτο έρωτα και θάνατο, άπειρα και διαχρονικά μηνύματα.
Τέλος, δεν μπορώ να μη σε ρωτήσω: Ως δισέγγονη του Παναγιώτη Κ. Γεράνη, ο οποίος πρόσφατα παρουσίασε με μεγάλη επιτυχία το βιβλιο του “Του λαού μας οι σοφίες σε ρητά και παροιμίες”, και είναι μια ιδιαίτερα φωτεινή προσωπικότητα, πόσο έχεις, αν έχεις, επηρεαστεί από τον πρόπαππου σου, όσον αφορά στη σχέση σου με τη λογοτεχνία;
Είναι τεράστια η συγκίνηση, η ευγνωμοσύνη, η ευλογία και η περηφάνεια που νιώθω που έχω ένα άνθρωπο σαν τον Παναγιώτη Γεράνη στη ζωή μου. Καθημερινά επηρεάζομαι από αυτά που μου λέει. Μιλάει στη ψυχή μου. Μακάρι να μπορέσω μια μέρα να καταφέρω όσα έχει καταφέρει. Είμαι σίγουρη πως δεν θα μπορέσω να φτάσω το μεγαλείο της ψυχής του αλλά ούτε και την ευφράδεια λόγου που τον διακατέχει στα 98 του χρόνια. Θα προσπαθώ όμως καθημερινά να γίνομαι καλύτερος άνθρωπος όπως μου έχει διδάξει και να αγαπώ την τέχνη και την επιστήμη μου όπως αγάπησε ο ίδιος την φαρμακευτική.
