Το πιο κάτω άρθρο είναι της συνδημότισσας μας καθηγήτριας και συγγραφέως Έλσας Νικολαίδου.
Αναδημοσίευση από “Φ”
—————————————————————–
«Τίθεται και το ερώτημα αν πρέπει να αγαπάμε περισσότερο από όλους τον εαυτό μας ή κάποιον άλλον. Διότι επικρίνουν όσους αγαπούν τον εαυτό τους και τους αποκαλούν υποτιμητικά φίλαυτους» Αριστοτέλης, Ἠθικὰ Νικομάχεια 1168a28-29
Ποια πρέπει να είναι η σχέση μας με τον εαυτό μας; Πρέπει να τον αγαπάμε λιγότερο από ό,τι τους φίλους μας ή όχι; Ο Αριστοτέλης παρατηρεί ότι πολλοί ταυτίζουν τη φιλαυτία με την εγωπάθεια, πιστεύοντας πως «ο φίλαυτος κάνει τα πάντα για τον εαυτό του και μάλιστα όσο πιο κακός είναι τόσο περισσότερο επικεντρώνεται στον εαυτό του». Ο συγγραφέας όμως θα ξεκινήσει, όπως πάντα, την έρευνα από την αρχή, εξετάζοντας τις πράξεις των ανθρώπων. Εξάλλου, για τον ίδιο, είναι εμφανές ότι στην ανθρώπινη συμπεριφορά δεν ισχύουν οι κανόνες της φύσης. Η έρευνα έχει αφετηρία την παρατήρηση, τις συμπεριφορές και τους χαρακτήρες των ανθρώπων, καθώς οι άνθρωποι κρίνονται κυρίως από τα έργα τους και όχι από τα λόγια ή τα συναισθήματά τους.
Γιατί όμως να εξεταστεί η φιλαυτία σε έναν «οδηγό ευδαιμονίας» όπως τα Ἠθικὰ Νικομάχεια;
Όταν ο Αριστοτέλης αναλύει τα χαρακτηριστικά του φίλαυτου ανθρώπου, έχει ήδη προετοιμάσει το έδαφος σε προηγούμενο κεφάλαιο, ερευνώντας πρώτα τη φιλία ως ηθική αρετή. Όλα πηγάζουν από εμάς, εμείς αποφασίζουμε ποιον θα κάνουμε φίλο. Η λογική υπαγορεύει ότι επιλέγουμε τους φίλους μας και το είδος της φιλίας με βάση τον εαυτό μας:
«Οι φιλικές σχέσεις με τους κοντινούς μας ανθρώπους, με τις οποίες καθορίζονται τα διάφορα είδη φιλίας φαίνεται ότι απορρέουν από τη φιλική σχέση που έχουμε με τον εαυτό μας. Θεωρείται ότι ο φίλος είναι (α) αυτός που επιθυμεί να πράξει το καλό ή αυτό που φαίνεται καλό για χάρη του άλλου ή (β) εκείνος που επιθυμεί να υπάρχει και να ζει ο φίλος του για χάρη του ίδιου του φίλου του˙ όπως αισθάνονται οι μητέρες για τα παιδιά τους, και οι φίλοι που ήρθαν σε σύγκρουση. Άλλοι λένε ότι φίλος είναι (γ) αυτός που διάγει τον βίο του με τον άλλο, (δ) που επιθυμεί τα ίδια με εκείνον, ή (ε) που μοιράζεται τις λύπες και τις χαρές του φίλου του˙ και αυτό επίσης συμβαίνει με τις μητέρες. Η φιλία επίσης ορίζεται με κάποιο από αυτά τα σημεία» Αριστοτέλης, Ἠθικὰ Νικομάχεια 1166a1-10
Η αναφορά στις μητέρες μόνο τυχαία δεν είναι. Δηλώνει την ύψιστη μορφή φιλίας -ανιδιοτελούς αγάπης- όπου επιθυμούμε το καλύτερο για τον αγαπημένο μας. Οι μητέρες (οι ποιητές ακόμη και οι τεχνίτες) αγαπούν τα έργα τους ως δημιουργήματά τους. Αυτός που δημιουργεί ενεργεί και αγαπάει το δημιούργημά του ακόμη και χωρίς να του προσφέρει κάτι ανταποδοτικά.
Ας σκεφτούμε λοιπόν την περίπτωση όπου ένας άνθρωπος θέλει το καλύτερο για τον ίδιο: Επιθυμεί να είναι δίκαιος, σώφρων, γενναιόδωρος, ανδρείος, καλός φίλος. Είναι κάτι που θα επιτύχει με καθημερινή προσπάθεια -άσκηση που θα γίνει συνήθεια, ώστε με τον χρόνο να έρχεται πιο κοντά στον στόχο του, στην ενέργεια της τέλειας αρετής, στην ευδαιμονία. Ο «φίλαυτος» άνθρωπος είναι που θα βάλει τα όρια στον εαυτό του, αποφεύγοντας κακοτοπιές, τις βλαβερές ηδονές που οδηγούν σε κακές συνήθειες. Επομένως, καθημερινά «δημιουργεί» τον εαυτό του, γι’ αυτό τον φροντίζει και τον αγαπάει.
Σε αντίθεση με τις απόψεις της πλειοψηφίας, τα αριστοτελικά επιχειρήματα δηλώνουν το αυτονόητο: Ο φίλαυτος άνθρωπος θα γίνει ο καλύτερος φίλος, επειδή έχει πρώτα αγαπήσει τον εαυτό του. Αντίθετα, ο φαύλος άνθρωπος, είτε από δειλία είτε από οκνηρία, επιλέγει ευχάριστα πράγματα τα οποία είναι βλαβερά για τον εαυτό του.
Έπειτα από όλα αυτά το συμπέρασμα εξάγεται εύκολα:
«Φαίνεται λοιπόν ότι ο φαύλος άνθρωπος δεν έχει φιλική σχέση με τον εαυτό του, γιατί δεν υπάρχει τίποτε να αγαπήσει σ’ αυτόν. Αν λοιπόν η συγκεκριμένη κατάσταση είναι άθλια, θα πρέπει να αποφεύγει κανείς την κακία και να προσπαθεί να είναι καλός. Γιατί έτσι θα μπορέσει να έχει φιλικές σχέσεις με τον εαυτό του και να γίνει φίλος με τον άλλον» Αριστοτέλης, Ἠθικὰ Νικομάχεια 1168b10-11
Ο Αριστοτέλης κρίνει τις έννοιες. Γιατί ο «φίλαυτος» να έχει μόνο αρνητική χροιά;
Ο καλύτερός μας φίλος είναι ο εαυτός μας. Και αυτόν αξίζει να αγαπάμε περισσότερο από όλα (μάλιστα γὰρ φίλος αὑτῷ· καὶ φιλητέον δὴ μάλισθ᾽ ἑαυτόν.)» Αριστοτέλης, Ἠθικὰ Νικομάχεια 1162b26-30
