Με πνεύμα οξύ, ορμητικό κι αδέσμευτο ο σπουδαίος Ρώσος επαναστάτης ξεδιπλώνει τη σκέψη του και προσπαθεί να ορίσει τον κόσμο του. Τα κείμενα της συλλογής, γραμμένα με πάθος και πίστη, από έναν πραγματικό ιδεολόγο, καλύπτουν, μεστά, σε μικρή έκταση, όλο το φάσμα της σκέψης του Μπακούνιν: από το αυτοεξομολογητικό Ποιος είμαι!, όπου προσπαθεί να βρει τη ρίζα των ιδεών του, στο οργανωτικό Πρόγραμμα της Αδελφότητας, έως το φιλοσοφικό Εκκλησία και Κράτος, όπου αναπτύσσει με γλαφυρότητα τις αντικρατικές και αντιθεολογικές θέσεις του. Στα γραπτά αυτά δεν θα βρει κανείς τα αδιάσειστα επιχειρήματα ενός επιστήμονα ή την εμβρίθεια ενός συστηματικού φιλοσόφου, αλλά το πάθος ενός ελεύθερου ανθρώπου, τον φλογερό λόγο κάποιου που δεν φοβάται να γράψει την αλήθεια του – μια φωνή ακατασίγαστη, πάντα επίκαιρη, μακριά από φανατισμούς και ιδεοληψίες· τη φωνή ενός λάτρη της ελευθερίας, που ονειρεύεται ένα μέλλον διαφορετικό, έναν κόσμο καινούργιο, και αγωνίζεται για να γκρεμίσει καθετί παλιό.
Μιχαήλ Μπακουνίν (Mikhaïl Bakounine)
Ο Μιχαήλ Μπακούνιν, γεννήθηκε στο Πριαμούκινο κοντά στο Τβερ (σημερινό Καλίνιν), το 1814, στις 30 Μαΐου. Προερχόμενος από αριστοκρατική ρωσική οικογένεια, προορίστηκε από την οικογένειά του για στρατιωτική καριέρα στην Αγία Πετρούπολη. Ήδη από τότε, τα πρώτα χρόνια, έχει την άποψη ότι οι στρατιώτες είναι δουλοπάροικοι, που δωροδοκούνται με αμοιβές και δώρα για να καταστείλουν τον υπόλοιπο λαό. Η σχολή του πυροβολικού στην οποία κατατάχτηκε το 1828, αποτελούνταν από αριστοκράτες, είχε τη μεγαλύτερη ελευθερία στη σκέψη και την έρευνα από οποιονδήποτε άλλο τομέα του στρατού. Έτσι, ο Μπακούνιν στρέφει το ενδιαφέρον του προς τη φιλοσοφία. Το 1832 γίνεται αξιωματικός, αλλά μην αντέχοντας τον τρόπο ζωής στον στρατό, παραιτείται το 1835 και οδεύει για τη Μόσχα όπου ελπίζει να σπουδάσει φιλοσοφία.
Ο Εγελιανισμός ήταν τότε σε άνοδο και κίνησε το ενδιαφέρον του Μπακούνιν ο οποίος πήρε την άδεια να σπουδάσει στη Γερμανία, στηριγμένος στην οικονομική βοήθεια του Αλεξάντερ Χέρτσεν. Επισκέφτηκε το Βερολίνο, τη Δρέσδη και τη Λειψία, εμβαθύνοντας στη φιλοσοφία του Χέγκελ, που τη χαρακτήρισε κατόπιν ως την “άλγεβρα της Επανάστασης”. Ήδη όμως έκλινε προς την ετερόδοξη σχολή, που ανέδειξε άτομα όπως ο Λούντβιχ Φόυερμπαχ και ο Νταβίντ Φρίντριχ Στράους.
Η δράση του σε Δρέσδη, Παρίσι, Πράγα
Το 1842 ο Μπακούνιν βρισκόταν στη Δρέσδη και επηρεασμένος από τον Άρνολντ Ρούγκε προσχώρησε στο κίνημα της εγελιανής Αριστεράς. Ένα δοκίμιό του με τίτλο “Η Αντίδραση στη Γερμανία” πήρε μεγάλη δημοσιότητα και τον ανάγκασε να καταφύγει στην Ελβετία. Το 1843 επισκέφτηκε το Παρίσι και γνώρισε τον Πιερ-Ζοζέφ Προυντόν, ο οποίος εκείνη τη χρονιά δημοσίευσε το Η δημιουργία της τάξης στην ανθρωπότητα. Η γνωριμία αυτή τον έκανε να ενστερνιστεί τις αναρχικές απόψεις[εκκρεμεί παραπομπή]. Τα επόμενα χρόνια ο Μπακούνιν τα αφιέρωσε στο να κάνει το σοσιαλδημοκρατικό κίνημα αναρχικό και διεθνές.
Από το 1844 μέχρι το 1848 έζησε κυρίως στο Παρίσι. To 1848 συμμετείχε στο Σλαβικό συνέδριο έχοντας την ελπίδα να υποκινήσει πανσλαβική επανάσταση όπου απεύθυνε κάλεσμα στους σλαβικούς λαούς και τους κάλεσε σε δημιουργία ομοσπονδίας (federation). Εκείνη την εποχή ο Μπακούνιν υποστήριζε την ιδέα της ένωσης των σλαβικών λαών σε μια ομοσπονδία δημοκρατιών (republics). Το γεγονός πως υπήρχαν εναντίον του υποψίες για κατασκοπία από την πλευρά των Ρώσων, οδήγησε τη ρωσική κυβέρνηση να ανακαλέσει την άδεια με την οποία τού επιτρεπόταν να κατοικεί στο εξωτερικό. Αντί να υπακούσει στη διαταγή και να επιστρέψει στη Ρωσία, απηύθυνε κάλεσμα σε Πολωνούς και Ρώσους για ένωση σε μια πανσλαβική επαναστατική συνομοσπονδία. Τότε επικηρύχθηκε για 10.000 ρούβλια και η γαλλική κυβέρνηση τον απέλασε. Αλλά η επανάσταση του Φεβρουαρίου του 1848 τον έφερε πίσω στο Παρίσι.
Το 1849 συμμετέχει στα γεγονότα της Δρέσδης μαζί με τον Ρίχαρντ Βάγκνερ. Προσπαθώντας να διαφύγει από τη Δρέσδη συνελήφθη, φυλακίστηκε και καταδικάστηκε σε θάνατο τον Μάιο του 1850. Η καταδίκη του μετατράπηκε σε ισόβια. Σχεδίασε να δραπετεύσει στην Αυστρία, συνελήφθη ξανά και καταδικάστηκε σε θάνατο αλλά τελικά εκδόθηκε στη Ρωσία.
Φυλάκιση, εξορία και ξανά Ευρώπη
Κρατήθηκε για αρκετά χρόνια στο φρούριο Νέβα της Βαλτικής και για μεγάλο χρονικό διάστημα στη Σιβηρία (από το 1857). Στη φυλακή βασανίστηκε ενώ έχασε την οδοντοστοιχία του και εξαναγκάστηκε να απευθύνει την Ομολογία του, προς τον Τσάρο Νικόλαο.
Στο διάστημα της εξορίας του στη Σιβηρία παντρεύτηκε τη νεαρή Πολωνέζα, Αντονία Κβιατκόφσκα. Τελικά, δραπέτευσε ενώ περπάτησε ανατολικά πάνω από 1.000 μίλια μέσα από κακουχίες, φθάνοντας στη θάλασσα, από όπου πέρασε απέναντι στην Ιαπωνία. Από εκεί επιβιβάστηκε σε πλοίο για την Καλιφόρνια και από τη Δυτική Ακτή βρέθηκε στη Νέα Υόρκη, για να καταφύγει τελικά στο Λονδίνο όπου φιλοξενήθηκε από τον Χέρτσεν. Έχοντας υποστεί δυσκολίες και περιπέτειες και έχοντας αναμιχθεί με όλους τους τύπους των ανθρώπων, κάτω από όλες τις συνθήκες, κατέληξε στην άποψη ότι κάθε κυβέρνηση ήταν τυραννία. Ρίχτηκε στην επαναστατική δράση με ενθουσιασμό. Με τον Χέρτσεν δημοσίευσε τον “Συναγερμό της Επανάστασης” (Tocsin of revolution).
Το 1868, προσχώρησε στη Διεθνή Ένωση Εργατών, επίσης γνωστή ως Πρώτη Διεθνή, μια ομοσπονδία ριζοσπαστικών συνδικάτων με παραρτήματα-σωματεία στις περισσότερες ευρωπαϊκές χώρες. Το 1869, η Σοσιαλδημοκρατική Συμμαχία δεν έγινε δεκτή στη Διεθνή με το επιχείρημα ότι ήταν και η ίδια μια διεθνής οργάνωση, και ότι στη Διεθνή επιτρέπονταν ως μέλη μόνο εθνικές οργανώσεις. Έτσι η συμμαχία αυτοδιαλύθηκε και τα διάφορα τμήματα που την αποτελούσαν προσχώρησαν στη Διεθνή το καθένα ξεχωριστά. Ο Μπακούνιν συνέβαλε στη δημιουργία παραρτημάτων της Διεθνούς στην Ιταλία και την Ισπανία.
Ανάμεσα στα 1869 και 1870, ο Μπακούνιν γνωρίζεται με τον Σεργκέι Νετσάγιεφ με τον οποίο γράφουν (υπάρχει η εκδοχή ότι ο Νετσάγιεφ έγραψε το βιβλίο ή ότι έγραψε το μεγαλύτερο μέρος του) την Κατήχηση του Επαναστάτη όπου κήρυξαν ότι ο σκοπός δικαιολογεί τη χρήση όλων των μέσων. Ο Μπακούνιν τελικά, διέκοψε κάθε δημόσια σχέση με τον Νετσάγιεφ.
Το 1870 ο Μπακούνιν πρωτοστάτησε σε μια αποτυχημένη εξέγερση στη Λυών, πάνω σε αρχές που εφαρμόστηκαν στην πράξη αργότερα από την Παρισινή Κομμούνα. Κάνοντας έκκληση για γενική εξέγερση σε απάντηση της κατάρρευσης της γαλλικής κυβέρνησης κατά τη διάρκεια του Γαλλο-Πρωσικού πολέμου, και επιδιώκοντας να μετασχηματίσει την αντιπαράθεση των δυνάμεων κυριαρχίας σε κοινωνική επανάσταση, συνέταξε τη Διακήρυξη της Αναρχικής Επανάστασης που τοιχοκολλήθηκε στη Λυών στις 26 Σεπτεμβρίου 1870. Χαρακτηριστικά αναφέρεται: “καταργούνται η κυβερνητική εξουσία του κράτους και η διοικητική μηχανή, επειδή κατέληξαν να είναι άχρηστες” και “αναστέλλεται η λειτουργία των ποινικών και πολιτικών δικαστηρίων και τις αρμοδιότητές τους επωμίζεται η Λαϊκή Δικαιοσύνη”.
Στο συνέδριο τού 1872 κυριάρχησε η διαμάχη ανάμεσα στη φράξια γύρω από τον Καρλ Μαρξ, που στήριζε τη συμμετοχή στις κοινοβουλευτικές εκλογές, και τη φράξια γύρω από τον Μπακούνιν, που αντιτάχτηκε σε μια τέτοια συμμετοχή. Η φράξια αυτή έχασε την ψηφοφορία, ωστόσο αυτό δεν ήταν αρκετό για τον Μαρξ. Στο τέλος του συνεδρίου ο Μπακούνιν και διάφοροι άλλοι που ανήκαν στη φράξια αποβλήθηκαν για υποτιθέμενη συγκρότηση μυστικής οργάνωσης μέσα στη Διεθνή. Οι διαφωνίες με τον Μαρξ, που οδήγησαν στην αποβολή των μπακουνικών από τη Διεθνή, αποτέλεσαν ένδειξη της αυξανόμενης αντίθεσης μεταξύ δυο κυρίων ρευμάτων που σχηματίστηκαν στους κόλπους της. Δηλαδή μεταξύ των “αντι-απολυταρχικών” τμημάτων της Διεθνούς, τα οποία υποστήριζαν την άμεση επαναστατική δράση και την οργάνωση των εργαζομένων προκειμένου να καταργηθούν άμεσα το κράτος και η κεφαλαιοκρατία, και των σοσιαλδημοκρατικών τμημάτων που ήταν σύμμαχοι του Μαρξ, τα οποία υποστήριζαν την κατάκτηση της πολιτικής δύναμης από την εργατική τάξη και την ύπαρξη μιας μεταβατικής μορφής κράτους μετά την επανάσταση.
Οι αναρχικοί επέμεναν ότι το συνέδριο ήταν στημένο και έτσι οργάνωσαν δική τους Διάσκεψη της Διεθνούς στο Σεν-Υμέρ στην Ελβετία. Ο Μπακούνιν συνέχισε να δραστηριοποιείται σε αυτή αλλά και στο ευρωπαϊκό σοσιαλιστικό κίνημα. Στα χρόνια μεταξύ του 1870 και 1876 έγραψε ένα μεγάλο μέρος της εμβρυώδους εργασίας του, όπως το “Κρατισμός και Αναρχία” και το “Θεός και Κράτος”. Παρά τη φθίνουσα πορεία της υγείας του προσπάθησε να συμμετάσχει σε μια εξέγερση στην Μπολόνια, αλλά αναγκάστηκε να επιστρέψει στην Ελβετία μεταμφιεσμένος και να εγκατασταθεί στο Λουγκάνο. Συνέχισε να δραστηριοποιείται στο ριζοσπαστικό κίνημα της Ευρώπης, έως ότου τα περαιτέρω προβλήματα της υγείας του τον ανάγκασαν να μεταφερθεί σε νοσοκομείο της Βέρνης στην Ελβετία, όπου πέθανε την 1η Ιουλίου του 1876.
- Ο Μπακούνιν χαρακτήριζε τις ιδέες του Μαρξ ως συγκεντρωτικές και πρόβλεψε πως αν ένα μαρξιστικό κόμμα έρθει στην εξουσία, οι ηγέτες του απλά θα αντικαταστούσσαν την άρχουσα τάξη που ανέτρεψαν. Έγραψε χαρακτηριστικά ο Μπακούνιν: «το δήθεν λαϊκό κράτος δεν είναι τίποτα άλλο απο τον δεσποτικό έλεγχο του λαού από μια πολύ μικρή αριθμητικά αριστοκρατία πραγματικών ή ψευδομορφωμένων. Οι αμόρφωτοι, απελευθερωμένοι πλήρως από τη διακυβέρνηση, θα μετατραπούν σε ένα πειθήνιο κοπάδι. Τι θαυμάσια απελευθέρωση πραγματικά!…[Οι Μαρξιστές] ισχυρίζονται ότι μόνο η δικτατορία, η δική τους φυσικά μπορεί να εκφράσει τη λαϊκή θέληση. Απαντούμε: καμιά δικτατορία δεν έχει άλλο σκοπό παρά την αυτοσυντήρηση της.»
- Ο Μπακούνιν είχε εκφραστεί υπέρ μιας δικτατορίας -γνωστής ως «αόρατη δικτατορία».Έγραψε χαρακτηριστικά: «Πρέπει να υλοποιήσουμε την αναρχία, και εν μέσω της λαϊκής καταιγίδας, πρέπει να είμαστε οι αόρατοι καπετάνιοι που θα καθοδηγούν την Επανάσταση, όχι με κάποιου είδους φανερή εξουσία, αλλά με τη συλλογική δικτατορία όλων των συμμάχων μας .» Σύμφωνα με τον Μάρσαλ, ο Μπακούνιν απέτυχε να καταλάβει ότι οι κίνδυνοι της δικτατορίας του Μαρξ ήταν εφαρμοστέοι και στη δική του δικτατορία.Σύμφωνα με τον Σαμ Ντόλγκοφ, η προτίμηση του Μπακούνιν για μυστικές οργανώσεις υπήρχε λόγω των διώξεων που υφίστατο τότε το επαναστατικό κίνημα και επιπλέον, οι οργανώσεις αυτές δεν ήταν τίποτα άλλο παρά χαλαρά οργανωμένες αδελφότητες.
Μερικά από τα βιβλία του:
Η Κοινωνική Επανάσταση
Το Σύστημα του Αναρχισμού
Φιλοσοφία, Θρησκεία, Ηθική
Κρατισμός Αναρχία
Γράμματα από την Ιταλία
Η μόρφωση των Εργατών
Αντιεξουσιαστικός Σοσιαλισμός
