Σαν σήμερα, μισό αιώνα πριν, έπαψε να χτυπά η καρδιά των Κυπρίων στην Αμμόχωστο.
Σαν σήμερα, μισό αιώνα πριν, η πόλη-κόσμημα για τον τόπο μας μετατράπηκε σε πόλη-φάντασμα.
Σε μια πόλη που δεν θυμίζει σε τίποτα την «βασιλεύουσα» για την οποία μιλούν όσοι έζησαν έστω και για λίγο το μεγαλείο της.
Σαν σήμερα, 14 Αυγούστου 1974, οι Ελληνοκύπριοι κάτοικοι της Αμμοχώστου εκδιώχθηκαν από την πόλη που τους γέννησε, αφήνοντας το μεγαλύτερο μέρος της κλειστό και ερημωμένο, καθώς και ένα κομμάτι της καρδιάς τους σφραγισμένο με συρματοπλέγματα… περιμένοντας την πολυπόθητη επιστροφή.
Μπροστά στο θλιβερό θέαμα μιας έρημης πόλης, εγκαταλελειμμένων κτηρίων και λεηλατημένων εκκλησιών, το αίμα παγώνει και η μνήμη επαναφέρει τις εικόνες που καταγράφηκαν 50 χρόνια πριν.
Τότε που η Αμμόχωστος αποτελούσε στολίδι για την Κύπρο μας.
Ο πόνος, η απόγνωση και ο σπαραγμός για όσους και όσες περπάτησαν ξυπόλητοι στη χρυσή αμμουδιά της, αποτέλεσε πηγή έμπνευσης για πολλούς καλλιτέχνες που εκφράζουν μέσα από τα έργα τους τον ξεριζωμό που βίωσαν, καθώς και τον διακαή πόθο τους να ξαναπεράσουν το κλειδί στην πόρτα του πατρικού τους σπιτιού.
Ένα τέτοιο παράδειγμα είναι και η κυρία Αγγέλα Καϊμακλιώτη.
Με αφορμή την 50 η επέτειο από τις 14 Αυγούστου 1974, η κα. Καϊμακλιώτη μιλά στο Skala Times για την πόλη που την γέννησε, τις μνήμες και τις σκέψεις που ξυπνά η μαύρη επέτειος, ενώ παράλληλα τονίζει την «στάση σιγής» που επέλεξε να κρατήσει φέτος. Μεταξύ άλλων, η κα. Καϊμακλιώτη αναλύει τον ρόλο του εκπαιδευτικού στην ιστορική (και όχι μόνο) διαπαιδαγώγηση των παιδιών καθώς και τον τρόπο που μετουσιώνει σε ποίηση την αγάπη της για την Αμμόχωστο και την επιθυμία της να επιστρέψει στην γενέτειρα πόλη της.
Του Γιώργου Μιχαηλίδη
14 Αυγούστου σήμερα… Υποθέτω πως οι μνήμες γίνονται ακόμη πιο επώδυνες αυτές τις μέρες. Μιλήστε μας για εκείνο το καλοκαίρι του 1974.
Ας αρχίσουμε αυτή τη συζήτηση με μια πικρή αλήθεια. Οι μνήμες από το καταραμένο καλοκαίρι του 1974 φαίνεται πως δεν είναι πλέον επώδυνες για την πλειοψηφία του κυπριακού λαού. Έχουν περάσει 50 χρόνια και τα γεγονότα, ξεθωριασμένα, έχουν τοποθετηθεί στο πλαίσιο της απλής γνώσης ή της τροποποιημένης επίγνωσης. Κάθε χρόνο τέτοιες μέρες, τι κάνουμε; Μνημόσυνα και ομιλίες. Στα πρώτα χρόνια μετά την τουρκική εισβολή ο αντικατοχικός αγώνας γινόταν με συλλαλητήρια και πορείες επιστροφής, όπου σύσσωμος ο προσφυγικός κόσμος απαιτούσε κάθαρση, δικαιοσύνη και επιστροφή. Τώρα, ο αγώνας μας εξαντλείται σε γλυκανάλατες εκδηλώσεις μνήμης, μέσα σε κλιματιζόμενες αίθουσες δεξιώσεων, και σε πολυδάπανες συναυλίες καλλίφωνων δημιουργών. Τι απαιτούμε; Τίποτα. Ας μην μιλάμε λοιπόν για πόνο.
Εκείνες οι μέρες, για όσους τις ζήσαμε, ήταν φρικτές. Θυμάμαι τις εμφύλιες (ακόμη και ενδοοικογενειακές, θα έλεγα) εντάσεις, κατά την περίοδο του πραξικοπήματος, τον τρόμο στα μάτια της μάνας μου, τους θυμωμένους και σοκαρισμένους άντρες της οικογένειας, θυμάμαι τα βράδια που κρυβόμασταν στο αυτοσχέδιο κρησφύγετο στην αυλή, γυναικόπαιδα πανικοβλημένα, και τέλος θυμάμαι την άτακτη φυγή μας για να σωθούμε από τους βομβαρδισμούς και την ατίμωση.
Μέσα από ένα άρθρο σας στην ιστοσελίδα Speak News, γράφετε πως αναφορικά με την μέρα που αναγκαστήκατε να εγκαταλείψετε την Αμμόχωστο: «Είμαι μάρτυρας αυτόπτης και αυτήκοος». Τι θυμάστε από εκείνη τη μέρα;
Φύγαμε από το σπίτι μας, που βρίσκεται στα Λιμνιά Αμμοχώστου, στις 14 Αυγούστου 1974. Είχε προηγηθεί ένα εφιαλτικό βράδυ αγρυπνίας όπου ψιθυριστά οι γυναίκες και οι άντρες μοιράζονταν ιστορίες φρίκης που εξελίσσονταν στα γειτονικά χωριά, ένα βράδυ που νομίζαμε πως δεν θα ξημέρωνε. Όλοι συμφωνούσαν. Έπρεπε να φύγουμε. Μπροστά από το σπίτι μας ήταν η εκκλησία του Αγίου Γεωργίου, όπου είχαν μαζευτεί πολλοί άνθρωποι σε αυτοκίνητα, τρακτέρ και λεωφορεία.
Ήταν μια απόφαση που λήφθηκε από όσους άντρες έμειναν στο χωριό, καθώς ολοένα κι έρχονταν τα μαύρα νέα, ότι δηλαδή ο Αττίλας κατευθυνόταν προς τα χωριά της Μεσαορίας, βιάζοντας, σκοτώνοντας, λεηλατώντας τον άμαχο πληθυσμό. Η εκεχειρία είχε παραβιαστεί.
Θυμάμαι το βουβό κλάμα των γυναικών και το θόρυβο της πομπής των αυτοκινήτων που εγκατέλειπαν το πεδίο του πυρός. Δεν πήραμε σχεδόν τίποτα μαζί μας. Κλειδώσαμε τις πόρτες μας και φύγαμε.
Πως βιώσατε τις μέρες που ακολούθησαν; Θα λέγατε πως είναι μνήμες που τις κουβαλάτε μια ζωή;
Οι μέρες που ακολούθησαν μετά την 14 η του Αυγούστου, είναι οι μέρες που έλαβα την ταυτότητα «Πρόσφυγας». Μια ταυτότητα που με ακολουθεί εσαεί. Οι μνήμες, έντονες: Επιβίωση κάτω από τα δέντρα, μέσα σε αντίσκηνα, σε στρατιωτικές παράγκες, οι ατέλειωτες γραμμές για το συσσίτιο, τα πολεμικά αεροπλάνα, ο φόβος, τα κλάματα, ο εξευτελισμός, η αβεβαιότητα, η απελπισία. Αυτές οι εμπειρίες δεν μπορούν να διαγραφούν από τη μνήμη. Σε διαμορφώνουν ως προσωπικότητα, επηρεάζουν τον ψυχισμό σου, καθορίζουν τις αξίες και την πορεία σου στη ζωή.
Εκτός από τις δικές σας θύμησες, σας μιλούσαν οι γονείς σας για την πόλη που τους γέννησε; Τι εικόνες έχετε από την Αμμόχωστο;
Οι γονείς μου, δύο εργατικοί νέοι από την επαρχία Αμμοχώστου, ο πατέρας μου από το Σπαθαρικό και η μητέρα μου από τα Λιμνιά, είχαν μόνο ευχάριστες αναμνήσεις από την οικογενειακή ζωή τους πριν το 1974 αλλά και από την κοσμοπολίτικη Αμμόχωστο. Απέφευγαν να μιλάνε για τον πόλεμο. Ο πατέρας μου μιλούσε με περηφάνια για τις δουλειές του στο Βαρώσι, στον οικοδομικό τομέα. Είχε μεγάλα όνειρα που σβήστηκαν μέσα σε ένα βράδυ. Θυμάμαι περισσότερο τη θάλασσα, τις εκδρομές στη Σαλαμίνα, τη γιορτή του πορτοκαλιού.
Κάνοντας πλέον τα δικά σας παιδιά, πως αντιληφθήκατε το χρέος σας απέναντι στην Αμμόχωστο έτσι ώστε να μεταλαμπαδεύσετε την αγάπη για την πόλη σας στις νέες γενιές που δεν την έζησαν;
Τα παιδιά μου δηλώνουν Αμμοχωστιανοί, όχι από χρέος αλλά από αγάπη. Από νήπια γνωρίζουν για την καταγωγή τους, για τη ρίζα τους. Γνωρίζουν τα πάντα, για το πραξικόπημα, για την εισβολή. Γνωρίζουν ότι ο πατέρας τους, που ήταν τότε 13 χρονών, παρέμεινε εγκλωβισμένος στο Ριζοκάρπασο και πως γλίτωσε την τελευταία στιγμή από την αιχμαλωσία. Η αγάπη για τα κατεχόμενα είναι δεδομένη και αδιαπραγμάτευτη. Είναι ο τόπος μας και τον διεκδικούν.
Όταν άνοιξαν τα οδοφράγματα, επισκεφτήκατε τις γειτονιές σας;
Βεβαίως, έχουμε επισκεφθεί οικογενειακώς τα κατεχόμενα, μαζί με τα παιδιά μας. Τους δείξαμε τον τόπο μας, τις περιουσίες μας, την άλλη Κύπρο, την σκλαβωμένη. Αν δεν τη γνωρίσουν πώς θα την αγαπήσουν; Πώς θα αγωνιστούν να την επανενώσουν; Πάμε ως προσκυνητές, ως νοσταλγοί, ως ιδιοκτήτες, όχι ως τουρίστες. Ο πόνος είναι το τίμημα αυτών των επισκέψεων, αλλά είναι προτιμότερος ο πόνος από την αδιαφορία, την άγνοια ή και την εγκατάλειψη. Δεν χαρίζουμε τη γη μας σε κανέναν.
Σήμερα μετράμε μισό αιώνα από εκείνο το μαύρο πρωινό. Τι συναισθήματα σας προκαλεί η φετινή επέτειος;
Φέτος, συνειδητά, έμεινα μακριά από κάθε επετειακή εκδήλωση. Ένιωσα πως ήθελα να τηρήσω στάση σιγής, πενθώντας τα όσα χάθηκαν τόσο άδικα. Ένιωσα όμως και θυμό, γιατί γνωρίζω πως τα περισσότερα γίνονται όχι για την ουσία, αλλά για τις εντυπώσεις. Δεν θέλω να συμμετέχω σε εκδηλώσεις που έχουν ως στόχο τη διασκέδαση του τραύματος και την επωδό της παρηγοριάς.
Με έχουν κουράσει τα λόγια. Έπεα πτερόεντα, που δυστυχώς δεν γίνονται πράξεις. Μνημόσυνα για ένα κομμάτι της Κύπρου, που το θάψαμε αλλά παραμένει ζωντανό και μας περιμένει, μισό αιώνα τώρα, να κάνουμε κάτι!
Είστε διευθύντρια σχολείων Δημοτικής Εκπαίδευσης στην επαρχίας Λάρνακας οπότε έρχεστε σε επαφή με νέα παιδιά που σιγά-σιγά ξετυλίγουν το νήμα της ιστορίας του τόπου τους. Πώς αντιμετωπίζετε αυτή τη σχέση και ποιος πιστεύετε είναι ο ρόλος του εκπαιδευτικού στην διαπαιδαγώγηση των παιδιών όσο αφορά στα τραύματα που βίωσαν οι πρόγονοι τους;
Πιστεύω στη δύναμη και στην αξία της παιδείας, αλλά και στη δύναμη της νέας γενιάς. Ο ρόλος των εκπαιδευτικών στη διαχείριση του συλλογικού τραύματος που βίωσαν οι Κύπριοι το 1974, είναι κρίσιμος. Οι εκπαιδευτικοί αποτελούμε το σημείο επαφής μεταξύ της ιστορικής μνήμης και της σύγχρονης μαθητικής κοινότητας. Μέσα από την ανθρωπιστική παιδεία και την κριτική παιδαγωγική, μπορούμε να προάγουμε την κατανόηση του τραγικού παρελθόντος, δημιουργώντας ένα ασφαλές περιβάλλον όπου τα παιδιά να μπορούν να συζητήσουν και να επεξεργαστούν τα τραύματα των γονιών, των συγγενών τους και γενικότερα των θυμάτων της εισβολής, έτσι ώστε να ξεπεράσουν τα αδιέξοδα και να ζήσουν σε μια ειρηνική, ευρωπαϊκή, ενωμένη πατρίδα.
Ένας άλλος τρόπος είναι η ανάπτυξη της ενσυναίσθησης και της ψυχικής ανθεκτικότητας των μαθητών και των μαθητριών μας. Με τη διδασκαλία των ιστορικών γεγονότων και την παρουσίαση προσωπικών αφηγήσεων, οι εκπαιδευτικοί μπορούμε να συμβάλλουμε στην αναγνώριση της σημασίας της συλλογικής μνήμης αλλά και στην ενίσχυση της κοινωνικής συνοχής και της δικαιοσύνης. Και σας διαβεβαιώ πως στα σχολεία γίνεται σημαντικό έργο.
Εκτός από διευθύντρια είστε και ποιήτρια. Πως ξεκίνησε αυτό το λογοτεχνικό ταξίδι για εσάς;
Η ποίηση ήρθε πολύ νωρίς στη ζωή μου, στην εφηβεία. Ήταν ο τρόπος έκφρασης μου, μια ποιητική προσέγγιση της ζωής, ένα λοξό βλέμμα στην πραγματικότητα. Η πρώτη μου ποιητική συλλογή ολοκληρώθηκε όταν ήμουν είκοσι χρονών. Μέχρι να προχωρήσω σε έκδοση όμως πέρασαν αρκετά χρόνια. Από τότε, έχουν εκδοθεί συνολικά έξι βιβλία μου με ποίηση και ένα βιβλίο με διηγήματα.
Μέσα από τα ποιήματα σας είναι ευδιάκριτη η αγάπη σας για την Αμμόχωστο, ενώ η ποιητική σας συλλογή «Εκ του Σύνεγγης» είναι αφιερωμένη στην γενέτειρα πόλη σας. Πώς αντιλαμβάνεστε τον ρόλο της ποίησης και πόσο εύκολο είναι να μετουσιώνετε τον πόνο σε στίχο;
Το βιβλίο με τον βαθιά συμβολικό τίτλο «Εκ του Σύνεγγυς», εκδόθηκε το 2014 στην Αθήνα από τις εκδόσεις Φαρφουλάς. Το βιβλίο αυτό είχε έναν ιερό σκοπό και τον πέτυχε. Σκοπός ήταν να εκφράσει την ποιητική μου φωνή, το αίτημα των προσφύγων της Αμμοχώστου για «επιστροφή» και αυτή η φωνή να ακουστεί σε όλο τον κόσμο. Μεταφράστηκε σε τρεις γλώσσες: στα αγγλικά, στα ιταλικά και στα σερβικά. Ταξίδεψε και παρουσιάστηκε από ομότεχνους σε πολλές πόλεις του κόσμου: Θεσσαλονίκη, Ρώμη, Μιλάνο, Κωνσταντινούπολη, Βελιγράδι, Νόβι Σαντ, Βόλος, Μελβούρνη, ακόμη και στον Καναδά όπου μεταφράστηκε. Ήταν επίσης στη βραχεία λίστα για τα κρατικά βραβεία λογοτεχνίας και προωθήθηκε από το Υπουργείο Παιδείας στις βιβλιοθήκες των σχολείων Μέσης Εκπαίδευσης. Ποιος είναι λοιπόν ο ρόλος της ποίησης; «Και τι χρειάζονται οι ποιητές σε τόσους δύσκολους καιρούς;» Αφήνω το ερώτημα μετέωρο να απαντηθεί από τους αναγνώστες σας. Ο πόνος μπορεί να γίνει τέχνη, αλλά θέλει ειλικρίνεια και ταπεινότητα.
Πρόσφατα δημοσιεύθηκε το μελοποιημένο σας ποίημα «Φρικωδία» (ποιητική συλλογή «Οι Πικροδάφνες Θέλουν Κούρεμα» από τις εκδόσεις Βάκχικον, 2020) σε μουσική του συμπολίτη μας, Κυριάκου Κώστα και ερμηνεία της κόρης σας, Γεωργίας Καϊμακλιώτη. Πως προέκυψε αυτή η συνεργασία και πως νιώσατε όταν ακούσατε για πρώτη φορά τους στίχους σας ντυμένους με μουσική και τραγουδησμένους από την κόρη σας;
Ο Κυριάκος και η Γεωργία, δυο ταλαντούχοι νέοι, με πολύχρονες σπουδές και μεταπτυχιακά στη μουσική, φίλοι από τότε που γεννήθηκαν, μου χάρισαν αυτή την υπέροχη μελοποίηση και ερμηνεία ενός πολύ ιδιαίτερου ποιήματος μου, της Φρικωδίας. Ο Κυριάκος Κώστα, ένας νεαρός διανοούμενος, όπως συνηθίζω να τον αποκαλώ, είναι ένας νέος συνθέτης με ιδιαίτερες ευαισθησίες. Έχει μελοποιήσει δύο ποιήματα μου, τα οποία περιλαμβάνονται στο δίσκο «Εκεί» που κυκλοφόρησε φέτος. Η πρώτη μας συνεργασία ήταν με το ποίημα «Παιδί στο Προσφυγόσημο» από την ποιητική συλλογή «Εκ του Σύνεγγυς». Αυτή είναι η δεύτερη μας συνεργασία και σίγουρα είμαι διπλά χαρούμενη γιατί το τραγούδι «Φρικωδία», ερμηνεύει μια εξαιρετική μουσικός, που τυγχάνει να είναι κόρη μου! Μπορείτε να φανταστείτε πώς νιώθω κάθε φορά που παρακολουθώ τον Κυριάκο στο πιάνο και την ομάδα των μουσικών του, να συνοδεύουν τη βελούδινη φωνή της Γεωργίας, που ερμηνεύει αυτό το ομολογουμένως δυνατό κομμάτι.
Μέθεξη! Είναι πολύ αισιόδοξο όταν καλλιτέχνες της νέας γενιάς επιλέγουν ποίηση για να εκφράσουν τις δικές τους ανησυχίες, μέσα από την τέχνη τους, κι αισθάνομαι ευλογημένη για αυτή τη συνεργασία. Αξίζει να ακούσετε τα τραγούδια του αξιόλογου αυτού δίσκου. Αναζητήστε τον!
Επιλέγετε συμβολικούς τίτλους για τα βιβλία σας. Θέλετε να μας συστήσετε τα «Λυκόσκυλα» που κυκλοφόρησαν πρόσφατα;
Τα «Λυκόσκυλα» είναι το έκτο ποιητικό μου βιβλίο, εκδόθηκε φέτος, το 2024, από τις εκδόσεις Βακχικόν, στην Αθήνα. Ευελπιστώ πως θα αγαπηθεί κι αυτό όπως τα προηγούμενα και ότι θα διαβαστεί. Έχει ήδη τραβήξει το ενδιαφέρον αρκετών κριτικών λογοτεχνίας και είμαι σίγουρη ότι θα δημιουργήσει καλλιτεχνικές συνομιλίες και συνεργασίες. Ίσως το παρουσιάσουμε το φθινόπωρο στη Λάρνακα.
H Λάρνακα φιλοξενεί τους περισσότερους Αμμοχωστιανούς. Θα θέλαμε μέσα από την συνέντευξη σας να στείλετε ένα μήνυμα στους αναγνώστες του Skala Times.
Η Λάρνακα είναι αγαπημένη πόλη για τους Αμμοχωστιανούς, κυρίως για τους πρόσφυγες της Μεσαορίας και της Καρπασίας. Είναι η πόλη που μας πρόσφερε καταφύγιο το 1974, η πόλη που μας δέχθηκε στα σχολεία της. Έχω ζήσει στη Λάρνακα, τα πιο δημιουργικά μου χρόνια και αισθάνομαι βαθιά αγάπη για αυτή την πόλη. Η Σκάλα μας, τόσο οικεία και γνώριμη, μια πόλη αλμυρή, θαλασσοστεφανωμένη, ανθρώπινη και δεχτική σαν αγκαλιά αρχαίας μητέρας. Μου ζητάτε να στείλω ένα μήνυμα στους αναγνώστες σας. Νομίζω θα τους αφιερώσω ένα ποίημα που έχω γράψει για τη Λάρνακα.
ΟΙ ΓΑΤΕΣ ΤΟΥ ΤΕΚΚΕ
Οι άνθρωποι πορεύονται στην όχθη μιας ερήμο
ζητώντας το γλυφό νερό να πιούν της γνώσης,
ξυπόλυτοι προσκυνητές ανίδεοι φωτογράφοι
ενός αποδημητικού παρόντος.
Το πράσινο χαλί κι ένας μετέωρος λίθος
κρυφά περάσματα των φοινικόπτερων,
φύκια πικρά ξερά αρμυρίκια
μια πόλη αντίστροφο αντιφέγγισμα
υγρός καθρέφτης αλμυρός.
Ποιος άραγε μπορεί να πει με σιγουριά
τι είναι δικό μας ποιο το ξένο;
Ποιος άκουσε τους μυστικούς
της καλαμιάς ψιθύρους;
Οι γάτες του προφήτη βέβαια
αυτές γνωρίζουν
όταν κάποιες βραδιές αρχαίες
νωχελικό φεγγάρι φανερώνει
ασημοκαπνισμένη την ελιά,
τη φοινικιά σκιά ρομφαία.
Οι γάτες καταγράφουν
με το χρυσό σκοτάδι των ματιών τους
τις δυο αδελφές να μπαίνουν μες την αλυκή
κραδαίνοντας τσαπιά και κληματόβεργες,
λάκκους ανοίγοντας φυτεύουν αμπελώνες
η Ουμ Χαράμ κι Παναγιά Φανερωμένη.
Αγγέλα Καϊμακλιώτη
14 Αυγούστου 2024
Πενήντα χρόνια μετά
Η ιστορία πίσω από τη μαυρόασπρη φωτογραφία:
“Αυτή είναι η Αγγελική, 7 χρονών, μαθήτρια της Β´ τάξης του Δημοτικού Σχολείου Καλογερά. Μένει προσωρινά μαζί με την οικογένειά της και άλλους πρόσφυγες από την Αμμόχωστο, στη Λέσχη Λάρνακας (οικία Ματτέι). Μοιράζονται το ίδιο δωμάτιο πέντε οικογένειες – περίπου τριάντα άτομα. Τα βράδια κοιμούνται σε κουβέρτες στο πάτωμα. Συχνά έρχονται στη Λέσχη κάποιες κυρίες και τους φέρνουν ρούχα και φαγητό.
Είναι Δεκέμβρης του 1974. Η Αγγελική δεν χαμογελά. Φορά ένα κόκκινο πουλόβερ που της έδωσαν τις προάλλες στα γραφεία του Ερυθρού Σταυρού. Η μαμά της σήμερα την πάει για φωτογράφιση αφού προηγουμένως περάσουν από το κομμωτήριο της Άννας όπου κόβονται δίχως οίκτο οι βελούδινες κοτσίδες που πέφτουν πλούσια στους ώμους της. Κλαίει και διαμαρτύρεται η Αγγελική αλλά η μαμά λέει πως δεν υπάρχει αρκετό νερό για λούσιμο των μαλλιών. Δεν χαμογελά λοιπόν παρόλο που ο φωτογράφος, της το ζητά με χίλιους τρόπους. Η φωτογραφία πρέπει να βγει για να σταλεί σε μια οικογένεια Ελλήνων στη Θεσσαλονίκη που θέλουν να τη γνωρίσουν. Μαζί με τη φωτογραφία, η Αγγελική θα στείλει κι ένα ευχαριστήριο γράμμα. “Είμαι η Αγγελική Παναγή. Σας γράφω για να σας ευχαριστήσω για τα ρούχα που μου στείλατε και για τα λεφτά. Όμως εγώ θέλω να πάω σπίτι μου. Σε λίγες μέρες είναι Χριστούγεννα και νομίζω ότι κάθε παιδί πρέπει να χαίρεται. Μόνο στο σπίτι μου χαίρομαι. Θέλω να επιστρέψω! Εύχομαι του χρόνου τα Χριστούγεννα να ελευθερωθούμε και τότε θα σας καλέσω στο σπίτι μου!…”
Πενήντα χρόνια από τότε… Η Αγγελική στέκεται απέναντί μου χωρίς χαμόγελο -μάτια μόνο- κάθε φορά που πρέπει να υπερασπιστώ ένα παιδί, του οποίου καταπατούνται τα δικαιώματα. Αν τα καταφέρω, η Αγγελική χαμογελά”.
