Η προστασία των ασυνόδευτων ανηλίκων σύμφωνα με το Ευρωπαϊκό Δίκαιο

H ΠΡΟΣΤΑΣΙΑ ΤΩΝ ΑΣΥΝΟΔΕΥΤΩΝ ΑΝΗΛΙΚΩΝ ΣΥΜΦΩΝΑ ΜΕ ΤΟ ΕΝΩΣΙΑΚΟ ΔΙΚΑΙΟ
Της Aδελαϊδας Σιαφάκα

Το SkalaTimes δημοσιεύει την πιο κάτω έρευνα με σκοπό την καλύτερη και ορθότερη ενημέρωση του κοινού, όσον αφορά στο σοβαρό ζήτημα των ασυνόδευτων ανηλίκων που φτάνουν σε χώρες μέλη της ΕΕ.
Η πιο κάτω έρευνα (2023) δημοσιεύεται στο SkalaTimes μετά από εξασφάλιση άδειας δημοσίευσης της.
Οι αριθμοί και τα στοιχεία της έρευνας αφορούν την Ελλάδα, ωστόσο οι ευρωπαϊκές νομοθεσίες, τα παραδείγματα και οι ευρωπαϊκές συμβάσεις αφορούν και τη Κύπρο.

ΠΡΟΛΟΓΟΣ
«Με λένε Σαμίρ, ήρθα στην Κω πριν μία βδομάδα. Θέλω να πάω στην Αθήνα και μετά να πάω στη Γερμανία. Είναι ο θείος μου εκεί. Οι γονείς μου είναι στη Γάζα» (Μαρτυρία οκτάχρονου Παλαιστινίου στην Ασφαλή Περιοχή (safe area) στην Kλειστή Ελεγχόμενη Δομή ασυνόδευτών ανηλίκων στην Κω. Ο Σαμίρ έχει καταγραφεί από τις αρμόδιες ελληνικές υπηρεσίες ως ασυνόδευτος ανήλικος.- Μάρτιος 2022)
Το θέμα των ασυνόδευτων ανηλίκων συνιστά μεγάλη πρόκληση για την Ελλάδα καθώς σημαντικός αριθμός υπηκόων τρίτων χωρών ηλικίες κάτω των 18 ετών εισέρχονται στην Ελλάδα χωρίς να συνοδεύονται από ενήλικες που να φέρει την ευθύνη τους. Εκτιμάται ότι κάθε χρόνο έρχονται στην Ελλάδα 2.000 ασυνόδευτα ανήλικα. Έχει ιδιαίτερη σημασία επομένως το νομικό πλαίσιο που εφαρμόζεται στους ασυνόδευτους ανήλικους σε διεθνές ευρωπαϊκό και σε εθνικό επίπεδο προκειμένου να διασφαλίζονται τα δικαιώματα που έχει ευάλωτη αυτή ομάδα με γνώμονα πρωτίστως το βέλτιστο συμφέρον του παιδιου.

Σύμβαση της Γενεύης
Η Σύμβαση του 1951 για το Καθεστώς των Προσφύγων είναι το βασικό νομικό κείμενο για το καθεστώς των προσφύγων. Η Σύμβαση έχει επικυρωθεί από 145 κράτη και ορίζει ποιος είναι πρόσφυγας, τα δικαιώματά του και τις νομικές υποχρεώσεις των κρατών. Βασική αρχή στη Σύμβαση είναι η μηεπαναπροώθηση (non-refoulement), σύμφωνα με την οποία ο πρόσφυγας δεν πρέπει να επιστρέφεται σε χώρα όπου απειλείται η ζωή ή η ελευθερία του. Η αρχή της μη-επαναπροώθησης αποτελεί πλέον κανόνα του εθιμικού διεθνούς δικαίου. Η Ύπατη Αρμοστεία του ΟΗΕ για τους Πρόσφυγες λειτουργεί ως «θεματοφύλακας» της Σύμβασης του 1951 και του Πρωτοκόλλου του 1967, το οποίο αφαίρεσε τους γεωγραφικούς και χρονικούς περιορισμούς που έθετε η Σύμβαση. Τα κράτη οφείλουν να διασφαλίζουν ότι τα δικαιώματα των προσφύγων γίνονται σεβαστά και προστατεύονται.Είναι ουσιαστικά η πρώτη διεθνής συμφωνία που καλύπτει τις πιο ουσιαστικές πλευρές της ζωής των προσφύγων.

Άρθρο 1
Σύμφωνα με άρθρο 1 της Σύμβασης καθορίζεται ακριβώς το ποιος είναι ο πρόσφυγας. Είναι ένα άτομο που βρίσκεται εκτός της χώρας καταγωγής του ή του τόπου κατοικίας του, έχει δικαιολογημένο φόβο δίωξης για λόγους φυλής, θρησκείας, εθνικότητας, συμμετοχής σε ορισμένη κοινωνική ομάδα ή λόγω πολιτικών πεποιθήσεων και εξαιτίας αυτού του φόβου δίωξης αδυνατεί ή δεν επιθυμεί να απολαμβάνει την προστασία αυτής της χώρας ή την επιστροφή σ’ αυτήν. Κύρια υπεύθυνες για την προστασία των προσφύγων είναι οι χώρες υποδοχής. Οι χώρες που έχουν υπογράψει τη Σύμβαση του 1951 είναι υποχρεωμένες να τηρήσουν τους όρους της.

Η Σύμβαση είναι το βασικό εργαλείο που καλύπτει όλο το φάσμα των ανθρωπίνων δικαιωμάτων του παιδιού και περιλαμβάνει πολιτειακά, πολιτικά, οικονομικά, πολιτισμικά και πολιτιστικά δικαιώματα χωρίς καμία διάκριση φυλής, χρώματος, φύλου, γλώσσας, θρησκείας, πολιτικών ή άλλων πεποιθήσεων, κρατικής, εθνικής ή κοινωνικής καταγωγής, περιουσιακής κατάστασης, ανικανότητας, γέννησης ή οποιασδήποτε άλλης κατάστασης του ιδίου ή των γονέων του ή των νόμιμων κηδεμόνων του. Όλες οι αποφάσεις που αφορούν παιδί πρέπει να λαμβάνουν πρωτίστως υπόψη το συμφέρον του παιδιού.

Η Σύμβαση αποτελεί ένα κοινό πλαίσιο για τα ανθρώπινα δικαιώματα του παιδιού με βάση την οποία αξιολογείται η πρόοδος και γίνεται σύγκριση των αποτελεσμάτων. Οι κυβερνήσεις των συμβαλλόμενων κρατών δεσμεύονται να τηρούν όλες τις αρχές της Σύμβασης και γι΄αυτό έχουν υποχρέωση να επιφέρουν αλλαγές στους Νόμους, τις πολιτικές και τις πρακτικές τους έτσι ώστε να είναι εναρμονισμένες με τις αρχές της Σύμβασης. Οι κυβερνήσεις έχουν υποχρέωση να απέχουν από οποιαδήποτε πρακτική ή ενέργεια η οποία εμποδίζει τα παιδιά να απολαμβάνουν στο σύνολο τα δικαιώματα τους. Απαιτείται όπως οι κυβερνήσεις περιοδικά ενημερώνουν την Επιτροπή των Ηνωμένων Εθνών για τη Σύμβασης για τα Δικαιώματα του Παιδιού για την πρόοδο τους στην επίτευξη όλων των δικαιωμάτων. Η Επιτροπή αυτή, η οποία είναι ένα εκλεγμένο διεθνές σώμα που συνεδριάζει στη Γενεύη και παρακολουθεί την εφαρμογή της Σύμβασης, απαιτεί από τις κυβερνήσεις που έχουν κυρώσει τη Σύμβαση να υποβάλλουν περιοδικές εκθέσεις για το επίπεδο εφαρμογής των δικαιωμάτων του παιδιού στη χώρα τους. Η Επιτροπή σχολιάζει τις εκθέσεις αυτές και ενθαρρύνει τα Κράτη να πάρουν ειδικά μέτρα, να αναπτύξουν και να καθιερώσουν κανονισμούς για την καλύτερη προάσπιση και προαγωγή των δικαιωμάτων του παιδιού.

Στην χώρα μας(Ελλάδα) η Διεθνής Σύμβαση για τα Δικαιώματα του Παιδιού κυρώθηκε με το νόμο 2101 / 1992 (Κύρωση της διεθνούς σύμβασης για τα δικαιώματα παιδιού)
Άρθρο 3 – Το βέλτιστο συμφέρον του παιδιού
Σ’ όλες τις αποφάσεις που αφορούν τα παιδιά ήταν αυτές λαμβάνονται από θυμό στους ιδιωτικούς οργανισμούς κοινωνικής προστασίας είτε από τα δικαστήρια, την σχετικές αρχές ή από τα νομοθετικά όργανα, πρέπει να λαμβάνεται πρωτίστως υπόψη το συμφέρον του παιδιού.

Η Διεθνής Σύμβαση για τα Δικαιώματα του Παιδιού καθοδηγείται από τέσσερις θεμελιώδης αρχές που ισχύουν για κάθε παιδί:

• Απαγόρευση διακρίσεων (άρθρο 2)
• Το βέλτιστο συμφέρον του παιδιού (Άρθρο 3)
• Επιβίωση, ανάπτυξη και προστασία (άρθρο 6)
• Ελευθερία γνώμης και συμμετοχή (άρθρο 12)

Αρθρο 22 «παιδιά πρόσφυγες»
Η Διεθνής Σύμβαση για τα Δικαιώματα του Παιδιού προβλέπει ειδική ρύθμιση για τα παιδιά πρόσφυγες σύμφωνα με την διάταξη του άρθρου 22 κατά την οποία τα παιδιά πρόσφυγες που έχουν φύγει μόνα του ή συνοδεύονται από τους δικούς τους από την πατρίδα τους επειδή κινδυνεύουν έχουν το δικαίωμα ειδικής προστασίας καθώς και όλα τα δικαιώματα που έχουν και τα άλλα παιδιά.

Ευαλωτοτητα
«Ευαλωτότητα» είναι ο ελληνικός όρος με τον οποίο αποδίδεται η αγγλική λέξη «vulnerability», από το λατινικό vulnus που σημαίνει «πληγή».
Η έννοια της ευαλωτότητας μπορεί να λειτουργήσει ως εργαλείο διερεύνησης του τρόπου με τον οποίο οι κοινωνικές ή θεσμικές ρυθμίσεις τη δημιουργούν, τη διατηρούν και την ενισχύουν. Στη νομική βιβλιογραφία υπάρχει σύγκρουση μεταξύ καθολικής ευαλωτότητας και ευαλωτότητας συγκεκριμένης ομάδας. Η ευθυγράμμιση των δύο προσεγγίσεων εννοιολογικά είναι δυνατή και αποτυπώνεται παραστατικά στη φράση ∆ικαστή του Ευρωπαϊκού ∆ικαστηρίου ∆ικαιωμάτων του Ανθρώπου (Ε∆∆Α): «Όλοι οι αιτούντες είναι ευάλωτοι, αλλά μερικοί είναι περισσότερο από άλλους» (Peroni & Timmer, 2013).

Νομοθετικό πλαίσιο
Άρθρο 58 (Άρθρα 21 και 22 Οδηγίας 2013/33/ΕΕ)
Γενική αρχή για τα ευάλωτα πρόσωπα και αξιολόγηση των ειδικών αναγκών υποδοχής των ευάλωτων
προσώπων

1. Κατά την εφαρμογή των διατάξεων της Οδηγίας, λαμβάνεται υπόψη η ειδική κατάσταση των ευάλωτων προσώπων, όπως οι ανήλικοι, ασυνόδευτοι ή μη, τα άτομα με ειδικές ανάγκες, οι ηλικιωμένοι, οι εγκυμονούσες, οι μονογονεϊκές οικογένειες με ανήλικα παιδιά, τα θύματα εμπορίας ανθρώπων, τα άτομα με σοβαρές ασθένειες, τα άτομα με πνευματικές διαταραχές και τα άτομα που έχουν υποστεί βασανιστήρια, βιασμό ή άλλες σοβαρές μορφές ψυχολογικής, φυσικής ή σεξουαλικής βίας, όπως τα θύματα ακρωτηριασμού των γεννητικών οργάνων.
2. Η εκτίμηση του κατά πόσον τα πρόσωπα που εισέρχονται χωρίς τις νόμιμες διατυπώσεις είναι ευάλωτα, γίνεται κατά τη διαδικασία ταυτοποίησής τους κατά το άρθρο 39 ανεξάρτητα από την εκτίμηση των αναγκών διεθνούς προστασίας.
3. Οι ειδικές συνθήκες υποδοχής εφαρμόζονται για τα πρόσωπα της παραγράφου 1 αμέσως μετά την υποβολή της αίτησης διεθνούς προστασίας, συμπεριλαμβανομένης της παρ. 2 του άρθρου 65 του παρόντος, ειδικά δε για τους ανηλίκους μετά την ταυτοποίηση, και η ειδική κατάσταση των αιτούντων, ακόμη και εάν καταστεί εμφανής σε μεταγενέστερο στάδιο της διαδικασίας εξέτασης αίτησης διεθνούς προστασίας, λαμβάνεται υπόψη καθ` όλη τη διάρκεια της διαδικασίας αυτής, και η εξέλιξη της κατάστασης τους παρακολουθείται συστηματικά.
4. Μόνο τα άτομα της παραγράφου 1 θεωρούνται ότι έχουν ειδικές ανάγκες υποδοχής και συνεπώς επωφελούνται των ειδικών συνθηκών υποδοχής.
5. Οι αρμόδιες Αρχές υποχρεούνται να ενημερώνουν άμεσα το Εθνικό Σύστημα Αναγνώρισης και Παραπομπής Θυμάτων Εμπορίας Ανθρώπων, σύμφωνα με το άρθρο 6 του ν. 4198/2013 (Α`215), σε περίπτωση που εντοπίζουν θύματα εμπορίας ανθρώπων

Στατιστική απεικόνιση στην Ελλάδα
Η κύρια πηγή επίσημων στατιστικών στοιχείων για τον αριθμό των ασυνόδευτών ανηλίκων είναι τα στοιχεία της Ειδικής Γραμματείας Προστασίας Ασυνόδευτών ανηλίκων, της Υπηρεσίας Ασύλου καθώς και τα στοιχεία των Κλειστών Ελεγχόμενων Δομών και των Υπηρεσιών Πρώτης Υποδοχής και Ταυτοποίησης του Υπουργείου Μετανάστευσης και Ασύλου. Στοιχεία μπορούν να υπάρξουν περαιτέρω από τις καταγραφές της Αστυνομίας καθώς και από Μη Κυβερνητικές Οργανώσεις (MΚΟ). Ο Εκτιμώμενος αριθμός των ασυνόδευτών ανηλίκων στην Ελλάδα, ανέρχεται σε 1.731 (Στοιχεία Οκτωβρίου 2023) εκ των οποίων:

• 83% Αγόρια
• 17% Κορίτσια
• 10% <14 ετών
• 1.107 Α.Α. σε Κέντρα Φιλοξενίας
• 131 Α.Α. σε Διαμερίσματα Ημιαυτόνομης Διαβίωσης
• 123 Α.Α. σε Δομές Επείγουσας Φιλοξενίας
• 364 Α.Α. σε Κέντρα Υποδοχής και Ταυτοποίησης
• 6 Α.Α. σε Δομές Φιλοξενίας Αιτούντων Άσυλο

ΠΡΩΤΟ ΣΚΕΛΟΣ
Ενωσιακό δίκαιο
Χάρτης των Θεμελιωδών Δικαιωμάτων της ΕΕ
Η Ευρωπαϊκή Ένωση, καθώς οι λαοί της Ευρώπης, εγκαθιδρύοντας μεταξύ τους μία διαρκώς στενότερη ένωση, αποφάσισαν να μοιραστούν ένα ειρηνικό μέλλον θεμελιωμένο σε κοινές αξίες, εδράζεται στις αδιαίρετες και οικουμενικές αξίες της αξιοπρέπειας του ανθρώπου, της ελευθερίας, της ισότητας και της αλληλεγγύης· εστιαζει στις αρχές της δημοκρατίας και του κράτους δικαίου.
Η Ένωση συμβάλλει στη διαφύλαξη και την ανάπτυξη αυτών των κοινών αξιών, σεβόμενη την
πολυμορφία των πολιτισμών και των παραδόσεων των λαών της Ευρώπης. Προς τον σκοπό αυτόν, δηλαδή της προστασίας των θεμελιωδών δικαιωμάτων δημιουργήθηκε ο Χάρτης των Θεμελιωδών Δικαιωμάτων της ΕΕ.
Κατά συνέπεια, η Ένωση σύμφωνα με τον Χάρτη των Θεμελιωδών Δικαιωμάτων της ΕΕ, αναγνωρίζει μεταξύ άλλων βάσει του άρθρου 18 το δικαίωμα ασύλου διασφαλίζεται τηρουμένων των κανόνων της Σύμβασης της Γενεύης της 28ης Ιουλίου 1951 και του Πρωτοκόλλου της 31ης Ιανουαρίου 1967 περί του καθεστώτος των προσφύγων και σύμφωνα με τη Συνθήκη για την Ευρωπαϊκή Ένωση και τη Συνθήκη για τη λειτουργία της Ευρωπαϊκής Ένωσης, το οποίο ισχύει και για τα παιδιά πρόσφυγες και φυσικά και για τα ασυνόδευτα ανήλικα Κανονισμός Δουβλινο ΙΙΙ
Ο Κανονισμός του Δουβλίνου είναι νομοθεσία της Ευρωπαϊκής Ένωσης (ΕΕ) που καθορίζει το κράτοςμέλος της ΕΕ που είναι αρμόδιο για την εξέταση της αίτησης για τους αιτούντες άσυλο που αναζητούν διεθνή προστασία εντός της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Είναι μέρος του Συστήματος του Δουβλίνου, το οποίο αποτελείται από τον Κανονισμό του Δουβλίνου και τον Κανονισμό EURODAC, ο οποίος θεσπίζει μια πανευρωπαϊκή βάση δεδομένων δακτυλικών αποτυπωμάτων για τους παράνομα νεοεισερχόμενους στην ΕΕ. Ο Κανονισμός του Δουβλίνου έχει ως στόχο “τον ταχύ προσδιορισμό του κράτους μέλους που είναι υπεύθυνο για αίτηση ασύλου και προβλέπει τη μεταφορά του αιτούντος άσυλο στο εν λόγω κράτος-μέλος. Συνήθως, το υπεύθυνο κράτος-μέλος θα είναι το κράτος μέσω του οποίου ο αιτών άσυλο εισήλθε για πρώτη φορά στην ΕΕ.
Ένας από τους κύριους στόχους του Κανονισμού του Δουβλίνου είναι να αποτρέψει έναν αιτούντα από την υποβολή αιτήσεων σε πολλά κράτη μέλη. Ένας άλλος στόχος είναι να μειωθεί ο αριθμός των περιφερόμενων αιτούντων ασύλου, οι οποίοι γίνονται μπαλάκι από κράτος μέλος σε κράτος μέλος. Η χώρα όπου ο αιτών άσυλο κάνει για πρώτη φορά αίτηση για άσυλο είναι υπεύθυνη είτε για την αποδοχή ή την απόρριψη του ασύλου, και ο αιτών δεν μπορεί να εκκινήσει τη διαδικασία σε άλλη δικαιοδοσία.
Σκοπός του Κανονισμού Δουβλίνου ΙΙΙ λοιπόν είναι η άμεση πρόσβαση στις διαδικασίες ασύλου και η εξέταση της αίτησης διεθνούς προστασίας από ένα και μοναδικό Κράτος- Μέλος της Ευρώπης. Ο Κανονισμός προσδιορίζει το Κράτος- Μέλος που είναι υπεύθυνο για την εξέταση μιας αίτησης διεθνούς προστασίας.
Τα κριτήρια που χρησιμοποιούνται για τον καθορισμό της υπευθυνότητας είναι τα ακόλουθα με
ιεραρχική σειρά: οικογενειακοί δεσμοί, πρόσφατη κατοχή θεώρησης εισόδου (visa) ή άδεια διαμονής σε Κράτος-Μέλος, και αν ο αιτών/ούσα έχει εισέλθει στην Ευρωπαϊκή Ένωση νόμιμα ή παράνομα.

Οικογενειακή Επανένωση ασυνόδευτων ανηλίκων σύμφωνα με τον Κανονισμό Δουβλίνου ΙΙΙ
Σύμφωνα με τον Κανονισμό Δουβλίνου ΙΙΙ όταν ασυνόδευτος ανήλικος και κάποιο μέλος της
οικογένειάς του (γονέας, αδερφός/ή, θείος/α, παππούς/γιαγιά) βρίσκεται νόμιμα σε κάποιο κράτος του «Δουβλίνο ΙΙΙ», το κράτος αυτό είναι υπεύθυνο να εξετάσει την αίτησή σας εφόσον είναι προς το βέλτιστο συμφέρον του. Εάν κανένα μέλος της οικογένειάς του δε βρίσκεται νόμιμα σε κάποιο κράτος του «Δουβλίνο ΙΙΙ», θα εξετάσει την αίτησή του η Ελλάδα.
Ευρωπαϊκή Οδηγία για ασυνόδευτα – Ευρωπαϊκή Οδηγία για χώρα πρώτης υποδοχής στα
ασυνόδευτα ανήλικα Ποιος θεωρείται ασυνόδευτος ανήλικος
Άρθρο 2 ( Άρθρο 2 Οδηγίας 2011 / 95 / ΕΕ – Άρθρο 2 του Ν. 4636 /2019)
«Ασυνόδευτος ανήλικος» Είναι ο ανήλικος ο οποίος ήταν στην Ελλάδα χωρίς να συνοδεύεται από πρόσωπο που ασκεί σύμφωνα με το ελληνικό δίκιο την γονική του μέριμνα ή την επιμέλεια του από ενήλικο συγγενή που ασκεί στην πράξη Την φροντίδα του.
Ασυνόδευτοι ανήλικοι – Εντοπισμός
Άρθρο 60 ( Άρθρο 24 Οδηγίας 2013 / 33 / ΕΕ)
Ασυνόδευτοι ανήλικοι και χωρισμένοι ανήλικοι
Οι αρμόδιες αρχές στα σημεία εισόδου στην ελληνική επικράτεια καθώς και κάθε αρμόδια αρχή που διαπιστώνει την είσοδο στην ελληνική επικράτεια ασυνόδευτο ανηλίκου η χωρισμένου ανηλίκου ενημερώνει άμεσα την πλησιέστερη εισαγγελική αρχή η οποιαδήποτε άλλη αρχή είναι αρμόδια για την προστασία των ασυνόδευτών ανήλικων και των χωρισμένων ανήλικων .
Υποδοχή των ασυνόδευτών ανήλικων
Άρθρο 32 (άρθρο 31 οδηγίας 2011 / 95 / ΕΕ)
Ειδική Γραμματεία Προστασίας ασυνόδευτών Ανηλίκων του Υπουργείου Μετανάστευσης και Ασύλου μέριμνα για την διαμονή των ασυνόδευτών ανηλίκων:
α) Μαζί με τους ενηλίκους συγγενείς ή β) σε οικογένεια που θα έχει την επιμέλεια του ανήλικου ή γ) σε ειδικά κέντρα φιλοξενίας ανηλίκων ή δ) σε άλλου είδους καταλύματα κατάλληλα για ανήλικους. Η γνώμη του ανήλικου λαμβάνεται υπόψη ανάλογα με την ηλικία του και τον βαθμό της ωριμότητας του.

Το βέλτιστο συμφέρον του ανήλικου
Άρθρο 59(Άρθρο 23 οδηγίας 2013 / 33 / ΕΕ)
Το βέλτιστο συμφέρον του ανήλικου αποτελεί πρωταρχικό μέλημα των αρμοδίων αρχών. Στους
ανήλικους ασφαλίζεται είναι επαρκές επίπεδο διαβίωσης για την σωματική ψυχική διανοητική ηθική και κοινωνική τους ανάπτυξη. Για την εκτίμηση του βέλτιστού συμφέροντος του ανήλικου λαμβάνονται υπόψη οι δύο οι δυνατότητες για επανένωση της οικογένειας η ποιότητα ζωής και κοινωνική ανάπτυξη του ανήλικου, ζητήματα ασφαλείας και προστασίας, ιδίως αν υπάρχει κίνδυνος να καταστεί ο ανήλικος θύμα εμπορίας ανθρώπων και άποψη των ανηλικων λαμβάνονται και εδώ υπόψη ανάλογα με την ηλικία και την ωριμότητα του.
Προστατευτική φύλαξη ανηλίκων
Άρθρο 48 (άρθρο 11 οδηγίας 2013 / 33 / ΕΕ)
Κράτηση ευάλωτων ατόμων και αιτούντων με ειδικές ανάγκες υποδοχής. Οι ασυνόδευτοι ανήλικοι κρατούνται μόνο σε εξαιρετικές περιστάσεις
Εισαγγελέας ως Επίτροπος τον ασυνόδευτών ανηλίκων
Άρθρο 41 (άρθρο δύο οδηγίας 2013 / 33 / ΕΕ) ορισμοί
«Εκπρόσωπος ασυνόδευτου ανηλίκου» Είναι ο προσωρινός η οριστικός επίτροπος του ανήλικου
πρόσωπο που ορίζεται από τον αρμόδιο εισαγγελέα ανηλίκων ή όπου δεν υπάρχει εισαγγελέας
Ανηλίκων από τον εισαγγελέα πρωτοδικών για την προάσπιση των συμφερόντων του ανηλίκου αυτού.

Διεθνής προστασία ασυνόδευτών ανηλίκων
Άρθρο 75 (άρθρο 25 οδηγίας 2013 / 32 / ΕΕ)
Αιτήσεις ασυνόδευτών ανηλίκων

• Οι αρμόδιες αρχές όταν υποβάλεται αίτηση από ασυνοδευτους ανήλικους ενεργούν σύμφωνα με τις κείμενες διατάξεις για το διορισμό Επιτρόπου του ανήλικου. Ο ανήλικος ενημερώνεται αμέσως για το πρόσωπο του επιτρόπου. Ο επίτροπος εκπροσωπεί τον ανήλικο, μέριμνα για την διασφάλιση των δικαιωμάτων τους στο πλαίσιο της διαδικασίας ασύλου, καθώς και για την εξασφάλιση κατάλληλης νομικής συνδρομής και εκπροσώπησης του, ενώπιον των αρμοδίων αρχών.
• Οι αρμόδιες αρχές παραλάβεις μπορούσε περίπτωση αμφιβολίας να παραπέμπουν τους
  ασυνόδευτους ανήλικους σε διαδικασίες διαπίστωςης ανηλικοτητας.
• Η διασφάλιση του βέλτιστού συμφέροντος του παιδιού αποτελεί πρωταρχική υποχρέωση κατά την εφαρμογή των διατάξεων του παρόντος άρθρου.
• Αιτήσεις ασυνόδευτών ανηλίκων ηλικίες κάτω των 15 ετών καθώς και των ανήλικων που είναι θύματα εμπορίας ανθρώπων, βασανισμού, βιασμού ή άλλων σοβαρό μορφών ψυχολογικής, σωματικής ή σεξουαλικής βίας εξετάζονται πάντα με την κανονική διαδικασία.
  

Νομολογία ΕΔΔΑ

1. Υπόθεση RAHIMI κατά Ελλάδας (Προσφυγή υπ’αρ. 8687/080 Απόφαση Στρασβούργο, 5
   Απριλίου 2011
   Στην εν λόγω υπόθεση υπήρξε καταδίκη της Ελλάδας από το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων, για παράνομη κράτηση αλλά και για απάνθρωπη και ταπεινωτική μεταχείριση και ανεπαρκή φροντίδα του Εivas Rahimi, ενός ασυνόδευτου ανηλίκου από το Αφγανιστάν. Συμφωνά με την εν λόγω απόφαση επιδικάστηκε το ποσό των 15,000 ευρώ ως αποζημίωση. Η υπόθεση αναφέρεται σε ανήλικο μετανάστη που εισήλθε παράνομα στην Ελλάδα, τις συνθήκες κράτησης του στο κέντρο της Παγανής, στη Λέσβο, καθώς και τη διαδικασία απέλασης του. Η απόφαση του ΕΔΔΑ, τρία χρονιά μετά
   την προσφυγή έρχεται να επιβεβαιώσει σειρά υποθέσεων κυβερνητικών και μη φορέων σχετικά με το συγκεκριμένο κέντρο κράτησης και τις δυσμενείς συνθήκες διαβίωσης. Όντως, ο προσφεύγων κατήγγειλε την έλλειψη κατάλληλης υποστήριξης που άρμοζε στο καθεστώς του ως ανηλίκου βάσει των άρθρων 3 ( απαγόρευση απάνθρωπης ή εξευτελιστικής μεταχείρισης) και 13 (δικαίωμα πραγματικής προσφυγής ) καθώς και τις συνθήκες κράτησης στο κέντρο της Παγώνης. Δυνάμει δε του αρ. 5 παρ. 1, 2 και 4 (δικαίωμα στην ελευθερία και ασφάλεια) ισχυρίστηκε ότι δεν είχε ενημερωθεί για τους λογούς συλλήψεως του και κάθε συναφούς μέτρου που λήφθηκε. Ο προσφεύγων, Αφγανός υπήκοος γεννημένος το 1992, μετά το θάνατο των γονιών του στις ένοπλες συγκρούσεις στο Αφγανιστάν, έφυγε από τη χωρά και έφθασε στη Λέσβο. Εκεί συνελήφθηκε στις 19 Ιουλίου 2007 και κρατήθηκε στο κέντρο κράτησης της Παγανής με εκκρεμή απόφαση για την απέλαση του. Τα διάδικα μέρη παρουσίασαν διάφορες εκδοχές των γεγονότων. Από τη μια οι Ελληνικές αρχές ισχυρίστηκαν ότι ο προσφεύγων, είχε ενημερωθεί με τη βοήθεια σημειώματος στην αραβική γλώσσα σχετικά με τα δικαιώματα του και τη δυνατότητα αίτησης υποβολής ασύλου. Από την άλλη, ο αιτών, ισχυρίστηκε ότι δεν είχε λάβει ουδεμία πληροφορία στην γλώσσα του (που δεν ήταν η αραβική γλώσσα αλλά τα φαρσί) σχετικά με τη δυνατότητα αυτή. Λεπτομερώς, η απουσία διερμηνέα είχε παρεμποδίσει τη συνεννόηση του με τις αρχές δεδομένου ότι ως επαγγελματίας διερμηνέας ενήργησε έτερος κρατούμενος, ο οποίος δεν δεσμεύεται από οποιοδήποτε καθήκον εχεμύθειας, επιπροσθέτως ο συνκρατούμενος είχε δηλώσει ότι συνόδευε τον ανήλικο.
   Ο προσφεύγων κατήγγειλε τις συνθήκες κράτησης του στο κέντρο της Παγανής ενώ όπως ισχυρίστηκε είχε κρατηθεί με ενήλικες, διαβιούσε σε ιδιαίτερα δυσμενείς συνθήκες και δεν του είχε επιτραπεί επαφή με τον έξω κόσμο, με εξαίρεση εκπρόσωπο γερμανικής Μη Κυβερνητικής Οργάνωσης κατά τη διάρκεια επίσημης αποστολής στο νησί της Λέσβου. Κατά την Ελληνική Κυβέρνηση ο προσφεύγων είχε κρατηθεί σε κελί ειδικά σχεδιασμένο για ανηλίκους και δεν είχε διατυπώσει κανένα παράπονο στις τοπικές αρχές για τις συνθήκες κράτησης του. Η απόφαση Rahimi αντικατοπτρίζει σπουδαίες ελλείψεις και προβλήματα στην αντιμετώπιση των ανηλίκων εκείνα τα χρόνια. Το κέντρο κράτησης της Παγανής έχει κλείσει πλέον από το 2009, ωστόσο, η λειτουργία του αποτέλεσε αντικείμενο έντονης κριτικής από διεθνή και εσωτερικά όργανα δικαιωμάτων του ανθρώπου, ΜΚΟ και άλλους φορείς. Η απόφαση αυτή επαναβεβαιώνει την ανάγκη, όχι μονό εκσυγχρονισμού του πλαισίου αντιμετώπισης της μετανάστευσης, αλλά και ενίσχυσης και σεβασμού των δικαιωμάτων του ανθρώπου σε όλες αυτές τις διαδικασίες , ως υποχρέωση συμμόρφωσης των κρατών με δεσμεύσεις που έχουν αναλάβει σε διεθνές και περιφερειακό επίπεδο στο πεδίο των ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Λαμβάνοντας υπόψη την ανηλικότητα του προσφεύγοντος, η απόφαση αποκτά ιδιαίτερη προσοχή, καθώς υπερτονίζεται η η υποχρέωση ιδιαίτερης μεταχείρισης των παιδιών μεταναστών. ( βλέπε https://hudoc.echr.coe.int)
2. Υπόθεση Mohamad κατά Ελλάδας (Προσφυγή υπ’αρ. 70586/11 Απόφαση Στρασβούργο. Στην εν λόγω υπόθεση υπήρξε καταδίκη της Ελλάδας από το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων και σε αυτή την περίπτωση. Καταλογίστηκε παραβίαση του άρθρου 3 (Απαγόρευση απάνθρωπης και εξευτελιστικής μεταχείρισης και τιμωρίας), καθώς και του άρθρου 5 της ΕΣΔΑ (Δικαίωμα στην προσωπική ελευθερία και ασφάλεια) εις βάρος προσφύγων. Ο προσφεύγων είχε καταγγείλει κακομεταχείριση κατά την κράτησή του, έλλειψη οργάνωσης και συνεννόησης μεταξύ των αρχών που εμπλέκονται στη διαδικασία χορήγησης ασύλου, καθώς και σοβαρά κενά ως προς τη δικαστική αρωγή και προστασία των αιτούντων άσυλο.
   

ΔΕΥΤΕΡΟ ΣΚΕΛΟΣ
Εθνικό δίκαιο
Νομοθεσία σχετικά με την διαδικασία Ασύλου και ειδική αναφορά στους ασυνόδευτους
ανήλικους
Διεθνής προστασία και ασυνόδευτοι ανήλικοι: (άρθρο 80 νομός 4939 / 2022)
Στην Ελλάδα δεν προβλέπεται άδεια διαμονής για τα ασυνόδευτα παιδιά. Μοναδική επιλογή για την νόμιμη διαμονή στη χώρα: 1. Άσυλο στην Ελλάδα 2. οικογενειακή επανένωση Σύμφωνα με τον κανονισμό Δουβλίνο ΙΙΙ 3. Προσωρινή προστασία επί μαζικής ροής εκτοπισθέντων (Άρθρο 119 έπ. Ν. 4939 / 22) και δυνατότητα για πρόγραμμα Μετεγκατάστασης (relocation)
Η διαδικασία της διεθνούς προστασίας για τα ασυνόδευτα παιδιά έχει τα ακόλουθα στάδια:

• Καταγραφή – δελτίο τούτος διεθνή προστασία
• Προσωπική συνέντευξη
• Απόφαση A βαθμού
• Προσφυγή αν έχει εκδοθεί απορριπτική απόφαση σε Α βαθμό
• Απόφαση Β βαθμού
• Αίτηση ακύρωσης σε Τριμελές Διοικητικό Πρωτοδικείο Αθηνών η Θεσσαλονίκης

Προσδιορισμός της ηλικίας του προσώπου
Οι Ελληνικές Αρχές έχουν δικαίωμα να αμφισβητήσουν την ανηλικότητα των ασυνόδευτων ανηλίκων.
Με την ΚΥΑ 9889 /4 Αυγούστου 2020 καθορίζονται κριτήρια για τον προσδιορισμό της ηλικίας του προσώπου τα οποία διαδοχικά είναι

• Α) αξιολόγηση της σωματικής ανάπτυξης μακροσκοπικών χαρακτηριστικών όπως ύψος βάρος Δείκτης Μάζας Σώματος φωνής και τριχοφυΐας κατόπιν κλινικής εξέτασης και λήψης ιατρικού ιστορικού. Η κλινική εξέταση διενεργείται από κατάλληλα καταρτισμένο επαγγελματία υγείας π.χ. ιατρό παθολόγο παιδίατρο κ.α.
• Β ) Στην περίπτωση αιτιολογημένης αδυναμίας εκτίμηση της ηλικίας βάση της ανωτέρω εξετάσεις έπεται ψυχοκοινωνική αξιολόγηση από εκπαιδευμένο ψυχολόγο και κοινωνικό λειτουργό οι οποίοι εξετάζουν την γνωστική συμπεριφορική και ψυχολογική ανάπτυξη του ατόμου και συντάσσουν σχετική έκθεση.
• Γ)Αν κατόπιν των ανωτέρω εξετάσεων εξακολουθεί να υφίσταται αιτιολογημένη αμφιβολία
  τότε η εκτίμηση της ηλικίας θα γίνει είτε με ακτινογραφία αριστερού καρπού και άκρας χειρός για τον προσδιορισμό της ηλικίας είτε με οδοντική εξέταση είτε με οδοντική ακτινογραφία είτε με κάθε άλλο πρόσφορο μέσο βάσει Διεθνούς βιβλιογραφίας και πρακτικής που μπορεί να δώσει έγκυρο πόρισμα
  
  Τα ζητήματα που ανακύπτουν ωστόσο για τον προσδιορισμό της ηλικίας του προσώπου:
• Τα επιστημονικά κριτήρια που ελήφθησαν υπόψη σε ποιους πληθυσμούς βασίζονται. Είναι
  όμοια για πληθυσμούς διαφορετικων φύλων και ηπείρων;
• Ισχύουν τα ίδια κριτήρια για πρόσωπα που έχουν εντελώς διαφορετικό τρόπο ζωής π.χ
  επιβαρυμένη σωματική εργασία σε πολύ νεαρή ηλικία
• Ο προορισμός της ηλικίας καλύπτει ένα φάσμα που δεν είναι ακριβής π.x. πόρισμα εκτίμηση ηλικίας μεταξύ 17ου και 19ου έτους

Ασυνόδευτοι ανήλικοι ως θύματα αξιόποινων συμπεριφορών
Η πολυετής εμπειρία σε δομές φιλοξενίας έχει δείξει ότι σύνηθες αξιόποινες πράξεις που υφίστανται η ασυνόδευτοι ανήλικοι, εκτός των εξυβριστικών συμπεριφορών και των σωματικών βλαβών όπως θύματα bullying, θύματα ρατσιστικής βίας, θύματα αρπαγής συνήθως από ομοεθνείς, θύματα εμπορίας ανθρώπων ακόμη και θύματα κρατικής βίας. Η αναφορά των αξιόποινων συμπεριφορών παρουσιάζει προβλήματα λόγω γλώσσας, άγνοιας των δικαιωμάτων τους και των δικονομικών διαδικασιών, απουσίας ενός υποστηρικτικού – οικογενειακού πλαισίου, φόβος αρνητικών συνεπειών σχετικά με την νόμιμη διαμονή του στην χώρα.

Παιδιά θύματα bulling:
Τόσο εντός των δομών φιλοξενίας όσο και στα σχολεία. Βασικό χαρακτηριστικό των θυμάτων
ευάλωτότητα αναφορικά με την σωματική η ψυχική τους υγεία και η ένδεια.

Παιδιά θύματα ρατσιστικής βίας:
Εκδήλωση επιθετική συμπεριφοράς απέναντι στους ασυνόδευτους ανήλικους τόσο από ανήλικους παραβάτες όσο από ενήλικους. Δράστες άτομα με ελληνική καταγωγή είτε υπήκοοι τρίτων χωρών στα πλαίσια φυλετικών διαφόρων.

Ασυνόδευτοι ανήλικοι θύματα αρπαγής:
Η πλέον συνηθισμένες συχνότητα κατηγορία με ιδιαίτερη ποινική απαξία. Πρόκειται για παιδιά
συνήθως από το Πακιστάν τα οποία ενήλικοι ομοεθνείς ή και διακινητές τους κατακρατούν σε
διαμερίσματα ή άλλως κλειστούς χώρους προκειμένου να αξιώσουν την καταβολή χρηματικού ποσού για την απελευθέρωσή τους.

Παιδιά ως οδηγοί μεταφορικών μέσων κατά την παράνομη διακίνηση υπηκόων τρίτων χωρών:
Ανήλικοι ως οδηγοί μεταφορικών μέσων – διακινητές υπηκόων τρίτων χωρών, που στερούνται να μου ποιητικών εγγράφων. Τα παράνομα κυκλώματα των διακινητών, γνωρίζοντας την ευμενέστερη αντιμετώπιση του ποινικού νόμου απέναντι στους ανήλικους τοποθετούσαν διά της βίας τα ίδια τα παιδιά ως οδηγός μεταφορικών μέσων καθιστώντας στα απο θύματα παραβάτες.

Παιδιά θύματα εμπορίας ανθρώπων (trafficking):
Οι ανωτέρω συμπεριφορές σε βάρος των ασυνόδευτών ανηλίκων συχνά αποτελούν μέρος οργανωμένων εγκληματικών ομάδων εμπορίας ανθρώπων με ενδεικτικές δραστηριότητες όπως την σεξουαλική εκμετάλλευση, την αναγκαστική εργασία η παροχή υπηρεσιών, τις παράνομες δραστηριότητες όπως η διακίνηση ναρκωτικών ουσιών, λαθρεμπορία καπνού, μικροκλοπές, αλλά και την παράνομη μεταφορά υπηκόων τρίτων χωρών, εξαναγκαστική επαιτεία, δουλεία ακόμη και εμπόριο οργάνων. Σε αντίθεση με την παράνομη διακίνηση εδώ υπάρχει εξαναγκασμός υφίσταται συνήθως ήδη από το ταξίδι των παιδιών προς την χώρα μας.

Παιδιά ως θύματα βίας από τις Αρχές
Με την είσοδο στη χώρα είτε μετά από αυτήν αναφερόμενες περιπτώσεις επαναπροώθησης (pushback).
Αναιτιολόγητη και δυσανάλογη άσκηση βίας απο αστυνομικά όργανα, Αφαίρεση προσωπικών
αντικειμένων. Καταστροφή εγγράφων και κινητού τηλεφώνου, ακόμη και αναφερόμενες περιπτώσεις διακρίσεων στην εκπαίδευση

Εισαγγελέας ανηλικων – προσωρινός Επίτροπος Ασυνόδευτων ανηλίκων
Νομοθετικό πλαίσιο για την επιτροπεία
Ν. 4554 / 2018 (άρθρα 13 – 32)
Άρθρο 15: Αρμοδιότητες του Εισαγγελέα
Προκειμένου περί ασυνόδευτών ανηλίκων οι αρμοδιότητες του δικαστηρίου κατά τα άρθρα 1589 έως 1654 του Αστικού Κώδικα ασκούνται από τον κατά τόπον αρμόδιο Εισαγγελέα Ανηλίκων και όπου δεν υπάρχει από τον κατά τόπον αρμόδιο Εισαγγελέα Πρωτοδικών.
Άρθρο 16: Διορισμός Επιτρόπου ασυνόδευτών ανηλίκων
Προκειμένου περί ασυνόδευτών ανηλίκων οι φορείς παραπέμπουν και ενημερώνουν άμεσα και δίχως καθυστέρηση τον αρμόδιο Εισαγγελέα ο οποίος ενεργεί ως προσωρινός επίτροπος. Ο εισαγγελέας ενεργώντας ως προσωρινός επίτροπος και μέχρι το διορισμό επιτρόπου μέριμνα για την άμεση ανάθεση της νομικής εκπροσώπησης του ασυνόδευτο ανήλικου σε κατάλληλο φυσικό πρόσωπο ώστε το τελευταίο να προβεί στις απαραίτητες ενέργειες οι δύο αυτές που προβλέπονται στο άρθρο 44 του νόμου 4375/2016.
Άρθρο 21: Αξιολόγηση και καθορισμός βέλτιστού συμφέροντος ασυνόδευτο ανηλίκου. Κάθε απόφαση οποιοδήποτε όργανο της επιτροπείας λαμβάνετε μετά από αξιολόγηση του βέλτιστού συμφέροντος του ασυνόδευτου ανηλίκου.

Επιτροπεία:
(άρθρο 66 του Ν. 4960 / 2022)
Ο επίτροπος ορίζεται από τον εισαγγελέα, ανεξάρτητα από την υποβολή αίτησης διεθνούς προστασίας.
Ο επίτροπος επιμελείται του ασυνόδευτου ανήλικου και φροντίζει την στέγαση, ιατρική φροντίδα, μόρφωση, ένδυση, δραστηριότητες. Ο επίτροπος εκπροσωπεί τον ασυνόδευτο ανήλικο σε κάθε νομική πράξη δεκτική άμεσης αντιπροσώπευσης, στις διαδικασίες που ορίζονται στην νομοθεσία για την διεθνή προστασία την νομοθεσία για την μετανάστευση και την κοινωνική ένταξη καθώς και κάθε άλλη διαδικασία, διοικητική ή δικαστική.

Συγκριτικό Δίκαιο
Όλα τα ευρωπαϊκά κράτη αντιμετωπίζουν την είσοδο στην επικράτεια τους μετανάστες με ιδιαίτερα χαρακτηριστικά αυτά δηλαδή των ασυνόδευτών ανηλίκων. Ασυνόδευτοι ανήλικοι που προέρχονται από την υποσαχάρια Αφρική από τη Μέση Ανατολή καθώς και από την Ασία φτάνουν κάθε χρόνο στην Ευρώπη για αναζήτησή προστασίας, καλύτερης ζωής ή οικογενειακής επανένωσης με κάποιο μέλος της οικογένειας τους. Το ζήτημα των ασυνόδευτών ανηλίκων αφορά όλη την Ευρώπη. Ωστόσο πολλές χώρες στην ευρωπαΐκή ένωση δεν έχουν ενσωματώσει τον ορισμό των ασυνόδευτών ανηλίκων στο εθνικό τους δίκαιο όπως π χ.η Ελλάδα, η Ουγγαρία, η Ρουμανία. Ακόμα και η διαφοροποίηση στους ορισμούς αποτελούν εμπόδιο σε κάθε προσπάθεια εναρμόνισης και μιας ενιαιας πρακτικής σύμφωνα με το φαινόμενο αυτό.
Άλλο ζήτημα φυσικά είναι και η απουσία αξιόπιστη στατιστικής καταγραφής των ασυνόδευτών
ανηλίκων στην Ευρώπη καθώς και η πρακτική του κάθε μέλους κράτους μέλους της Ευρωπαϊκής
Ενωσης σχετικά με τη διαχείριση του ζητήματος των ασυνοδευτων ανηλίκων (Βλέπε http://www.franceterre-asile.org/childrenstudies)

Επίλογος
Το πλαίσιο προστασίας των ασυνόδευτων ανηλίκων στην Ελλάδα έχει γίνει πολύ συχνά αντικείμενο κριτικής τόσο από Οργανώσεις Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων όσο και από Ευρωπαϊκές και διεθνείς Αρχές.
Ωστόσο προτάσεις για τη βελτίωση του πλαισίου προστασίας των ασυνόδευτών ανηλίκων θα ήταν συμπερασματικά να προβλεφθεί ειδική άδεια διαμονής για τα ασυνόδευτα παιδιά στον κώδικα μετανάστευσης με δωρεάν νομική συνδρομή σε όλα τα ασυνόδευτα παιδιά και βελτίωση της νομικής βοήθειας. Επίσης χρήσιμη θα ήταν η εφαρμογή του θεσμού της επιτροπείας και του θεσμού της Μετεγκατάστασης ( relocation).

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

1. ΠΡΟΣΦΥΓΙΚΟ ΔΙΚΑΙΟ ΕΡΜΗΝΕΥΤΙΚΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ ΚΑΙ ΠΡΑΚΤΙΚΗ ΔΙΑΣΤΑΣΗ
   (ΦΑΡΜΑΚΙΔΗΣ-ΜΑΡΚΟΥ Δ. ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ- ΝΟΜΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ Ιούνιος 2021)
2. ΤΟ ΝΕΟ ΔΙΚΑΙΟ ΥΠΟΔΟΧΗΣ ΚΑΙ ΑΣΥΛΟΥ (Μαρούδα Μ. Ν., Σαράντη Β.- ΝΟΜΙΚΗ
   ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ – 2η 2020)
3. ΤΑ ΠΑΙΔΙΑ ΚΑΤΑΘΕΤΕΙ – Η ΔΙΚΑΝΙΚΗ ΕΞΕΤΑΣΗ ΑΝΗΛΙΚΩΝ ΜΑΡΤΥΡΩΝ, ΘΥΜΑΤΩΝ
   ΣΕΞΟΥΑΛΙΚΗΣ ΚΑΚΟΠΟΙΗΣΗΣ ( ΘΕΜΕΛΗ Χ. ΟΛΓΑ, Πολιτεία 2015)
4. ΑΣΥΝΟΔΕΥΤΟΙ ΑΝΗΛΙΚΟΙ ΩΣ ΠΡΟΣΦΥΓΕΣ ΚΑΙ ΜΕΤΑΝΑΣΤΕΣ (Σπυροπούλου Α. Μ.
   ΝΟΜΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ – 2016)
5. ΓΙΑΤΙ Η ΜΟΝΑΞΙΑ ΜΟΥ ΘΕΩΡΕΙΤΑΙ ΑΣΦΑΛΗΣ ΧΩΡΑ (ΣΟΥΖΑΣ ΝΙΚΟΣ, ΜΕΡΜΗΓΚΑ
   ΙΟΥΛΙΑ, ΔΙΑΚΟΥΜΑΚΟΥ ΤΖΟΤΖΟ Πολιτεία 2015)
6. ΛΟΑΤΚΙ ΠΡΟΣΦΥΓΕΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ (Μαρίνα Γαλανού, Σωματείο Υποστήριξης
   Διεμφυλικών 2021)

• Copyright 2023
  ΕΥΡΩΠΑΪΚΟ ΚΕΝΤΡΟ ΑΡΙΣΤΕΙΑΣ JEAN MONNET
  ΕΘΝΙΚΟ ΚΑΙ ΚΑΠΟΔΙΣΤΡΙΑΚΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΘΗΝΩΝ
  Μαρασλή 21-23, 106 76 Αθήνα
  Τηλ. 210 7220508, 2131302659
  Email: jmcenter-athens@pspa.uoa.gr, www.jmce.gr
  All rights reserved
  Το Ευρωπαϊκό Κέντρο Αριστείας Jean Monnet δεν υιοθετεί πολιτικές ή άλλες θέσεις.
  Καταβάλλει, μάλιστα, προσπάθεια να παρουσιάζονται στο πλαίσιο των δραστηριοτήτων του και στο μέτρο του δυνατού όλες οι υπάρχουσες απόψεις. Οι αναλύσεις και οι γνώμες που δημοσιεύονται σε όλες τις εκδόσεις του Ευρωπαϊκού Κέντρου Αριστείας Jean Monnet θα πρέπει να αποδίδονται αποκλειστικά στους ίδιους τους συγγραφείς και να μην θεωρούνται ότι αντιπροσωπεύουν απαραίτητα τις απόψεις του Κέντρου, του Διοικητικού Συμβουλίου του, της διεύθυνσης ή των κατά περίπτωση και καθ’ οιονδήποτε τρόποσυνεργαζομένων φορέων.
  The European Commission support for the production of this publication does notconstitute
  an endorsement of the contents which reflects the views only of the authors, and the
  Commission cannot be held responsible for any use which may be made of the information
  contained therein