Σχολική τσάντα και υγεία του παιδιού

October 11, 2024

ΤΟΥ ΑΝΤΩΝΗ ΖΑΡΙΝΤΑ*

Ξεδιπλώνοντας τον μακρύ κατάλογο των ξεχασμένων προβλημάτων των σχολείων θα διαπιστώσει κανείς, ανάμεσα σε άλλα, το ζήτημα της σχολικής τσάντας. Το πρόβλημα έγκειται στο βάρος που φορτώνονται τα παιδιά κάθε μέρα επί δώδεκα χρόνια και τις συνέπειες που προκαλεί στην υγεία τους.

Σύμφωνα με τις αρχικές οδηγίες του ΥΠΠΑΝ, η σχολική τσάντα πρέπει να έχει τα απαραίτητα. Συγκεκριμένα, το Υπουργείο αναφέρει:

«Το πρόβλημα που δημιουργείται με το βάρος της σχολικής τσάντας επιβάλλει τη συζήτησή του σε συνεδρία του διδακτικού προσωπικού και τη λήψη των απαραίτητων μέτρων, για την προληπτική και την έγκαιρη αντιμετώπισή του. Στη σχολική τσάντα πρέπει να υπάρχουν μόνο τα σχολικά βιβλία και η γραφική ύλη που χρειάζονται για τη χωρίς προβλήματα διεξαγωγή των μαθημάτων, σύμφωνα με το ημερήσιο πρόγραμμα των παιδιών. Βιβλία και γραφική ύλη που δεν χρειάζονται πρέπει να αφήνονται στο σχολείο ή στο σπίτι.» (η επισήμανση είναι του ΥΠΠΑΝ)

Παρόλο που οι οδηγίες είναι γενικές χωρίς να σημειώνουν το ακριβές ποσοστό επί του βάρους των παιδιών, εντούτοις κινούνται στη σωστή κατεύθυνση. Η εμπειρία, ωστόσο, αποκαλύπτει ότι περνούν απαρατήρητες. Οι συνεδρίες διδακτικού προσωπικού για συζήτηση και λήψη απαραίτητων μέτρων είναι σπάνιες έως και ανύπαρκτες. Το ενδιαφέρον για το εν λόγω θέμα είναι αμυδρό κι εξαρτάται από την πρωτοβουλία μεμονωμένων ευαισθητοποιημένων εκπαιδευτικών ή και γονιών. Η εξέταση της μεγάλης εικόνας φανερώνει ότι το θέμα αντιμετωπίζεται με επιπολαιότητα, ενίοτε και με αδιαφορία. Υπάρχει, επίσης, και μια στρεβλή κι ακατανόητη προσέγγιση που θέλει τα παιδιά να πρέπει να… συνηθίσουν το βάρος, ώστε να σκληραγωγηθούν και να μεγαλώσουν -πριν την ώρα τους, φυσικά. Εξού και συνήθως σχολιάζονται σκωπτικά οι γονείς που μεταφέρουν τις τσάντες των παιδιών τους ή ταμπελώνονται ως υπερβολικοί οι εκπαιδευτικοί που αναδεικνύουν το θέμα. Ταυτοχρόνως, το Υπουργείο περιορίζεται στην αρχική οδηγία, δίχως να μεριμνά ότι εφαρμόζεται στην πράξη. Σε κάθε περίπτωση, η έλλειψη ευαισθητοποίησης (και) σε αυτό το θέμα προδίδει μια στάση άγνοιας κι ασέβειας προς τα παιδιά. Η στάση αυτή δεν επιθυμεί να (ανα)γνωρίσει τη διαφορετική φυσιολογία των παιδιών και τα αναπτυξιακά τους στάδια. Ουσιαστικά, δεν επικυρώνει το παιδί ως Παιδί, όπως πραγματικά είναι κι όχι όπως «πρέπει» να είναι. Ως εκ τούτου, κρίνεται επικίνδυνη για την ευημερία και την υγεία των παιδιών και πρέπει να αναχαιτιστεί.

Η ανασκόπηση της διεθνούς έρευνας και βιβλιογραφίας καταδεικνύει ότι το βάρος της σχολικής τσάντας είναι ένα θέμα παγκόσμιας ανησυχίας, τουλάχιστον την τελευταία εικοσαετία. Έρευνα στο Ηνωμένο Βασίλειο (Rai et. al, 2013) έδειξε ότι τα παιδιά μεταφέρουν κάθε μέρα, από το σχολείο στο σπίτι και τούμπαλιν, φορτίο ίσο με το 15 έως 40% του σωματικού τους βάρους, όπερ μεθερμηνευόμενον ένα μικρό παιδί που ζυγίζει 40 κιλά να μεταφέρει από 6 έως και 16 κιλά. Άλλη έρευνα (Negrini et al., 2002) έδειξε ότι το 79.1% των παιδιών αισθάνονται πολύ βαριά τη σχολική τσάντα, το 65.7% νιώθουν δυσφορία και το 46.1% πονάνε την πλάτη τους. Δεν υπάρχουν στοιχεία που να αποδεικνύουν ότι η κατάσταση στην Κύπρο είναι διαφορετική από την προαναφερθείσα τάση.

Οι μαθητές είναι υποχρεωμένοι να κουβαλούν το φορτίο της σχολικής τσάντας κάθε μέρα επί 12 χρόνια, προτού μάλιστα ωριμάσει το μυοσκελετικό τους σύστημα. Ανατρέχοντας σε διάφορα ερευνητικά ευρήματα διαπιστώνεται μια σαφής συσχέτιση ανάμεσα στο βάρος της σχολικής τσάντας και της εμφάνισης πόνων και προβλημάτων στην πλάτη. Ειδικότερα, τα παιδιά που ανήκουν στην ηλικιακή ομάδα του Δημοτικού Σχολείου έχουν εντελώς διαφορετικά σωματικά χαρακτηριστικά από τους ενήλικες. Διανύουν μια κρίσιμη φάση σταθερής ανάπτυξης και ωρίμανσης των οργάνων τους. Ανάλογα με το αναπτυξιακό στάδιο στο οποίο ευρίσκονται μπορούν να αντιμετωπίσουν ορισμένα προβλήματα υγείας, που προκύπτουν από την ένταση και τη διάρκεια διαφόρων σωματικών επιβαρύνσεων που ενδεχομένως βιώνουν. Σε αυτήν την περίοδο τα παιδιά ψηλώνουν απότομα. Αυτή η ταχεία ανάπτυξη παρατηρείται στα οστά και τη σπονδυλική στήλη, η οποία αναπτύσσεται πιο γοργά σε σχέση με τους πιο μεγάλους. Συν τοις άλλοις, η σπονδυλική στήλη των παιδιών είναι λιγότερο ανθεκτική και ευπροσάρμοστη από τους μεγάλους. Η επίμονη παρουσία εξωτερικών πιέσεων στην πλάτη των παιδιών, ειδικά σε αυτό το αναπτυξιακό στάδιο, επηρεάζει δυσμενώς την υγιή ανάπτυξη και πιθανόν να προκαλέσει μακροχρόνια ευπάθεια στην πλάτη. Άλλωστε, πολλοί ενήλικες που υποφέρουν από πόνο στην πλάτη έχουν κληρονομήσει το πρόβλημα από την παιδική τους ηλικία.

Σε γενικές γραμμές, η μεταφορά βαριάς σχολικής τσάντας συνδέεται με μυοσκελετικά προβλήματα, δυσφορία και πόνους στην πλάτη, τους ώμους και τον αυχένα, ερεθισμό, κόπωση κ.ά. Υπάρχουν ευρήματα που τη συσχετίζουν με συγκεκριμένα προβλήματα στη στάση του σώματος, όπως την αύξηση των οσφυϊκών μοιρών, κύφωση, λόρδωση, backpack palsy κ.ά. Ο φόρτος της σχολικής τσάντας επηρεάζει και το βάδισμα των παιδιών. Για παράδειγμα, εάν τα παιδιά κουβαλούν το 15% του σωματικού τους βάρους, τότε παρατηρείται σημαντική μείωση στο μήκος του βηματισμού, στον ρυθμό και την ταχύτητά τους. Τα κορίτσια, μάλιστα, φαίνεται να υποφέρουν σε μεγαλύτερο βαθμό από τα αγόρια. Επηρεάζεται, επίσης, το αναπνευστικό σύστημα και η λειτουργία των πνευμόνων. Μία σχολική τσάντα που ζυγίζει περισσότερο από το 10% του σωματικού βάρους του παιδιού οδηγεί σε αύξηση του αναπνευστικού ρυθμού και μείωση του εύρους κίνησης. Λαμβάνοντας υπόψη το φορτίο που μεταφέρουν τα παιδιά και το γεγονός ότι το μυοσκελετικό τους σύστημα δεν έχει αναπτυχθεί ακόμα πλήρως, δεν προκαλεί έκπληξη το γεγονός ότι η μεταφορά σχολικού φόρτου έχει ρητώς συσχετισθεί με όλα αυτά τα προβλήματα υγείας.

Η μη ύπαρξη στην τάξη ατομικών ντουλαπιών για κάθε παιδί, ώστε να αφήνουν εκεί διάφορα βιβλία κι αντικείμενα, μεγιστοποιεί το πρόβλημα. Πρόκειται για ακόμα ένα ολίσθημα του συστήματος, αφού στην Κύπρο δεν λαμβάνονται υπόψη οι αρχές της «Σχολικής Αρχιτεκτονικής» (βλ. Ο μη σχολικός χώρος του κυπριακού σχολείου, https://paideia-news.com/poed/2020/08/25/o-mi-sxolikos-xoros-toy-kypriakoy-sxoleioy/). Η προβληματική κατάσταση επιδεινώνεται κι από τον υπερβολικό όγκο κατ’ οίκον εργασίας που απαιτεί πολλά βιβλία και τετράδια να μεταφερθούν στο σπίτι (βλ. Για την αμφισβήτηση της κατ’ οίκον εργασίας, https://paideia-news.com/gia-tin-amfisbitisi-tis-kat%E2%80%99-oikon-ergasias21317). Συν τοις άλλοις, η απουσία ψυγείων νερού σε όλα τα σχολεία, τα οποία θα παρέχουν στα παιδιά δωρεάν φιλτραρισμένο και δροσερό νερό, αναγκάζει τα παιδιά να έρχονται καθημερινά με ένα γεμάτο παγουρίνο στην τσάντα τους, το οποίο ζυγίζει περίπου 0.75kg. Ο τρόπος μεταφοράς θεωρείται επίσης παράγοντας κινδύνου. Για παράδειγμα, εάν η τσάντα πέφτει πολύ χαμηλά στην πλάτη ή είναι κρεμασμένη διαγώνια τότε οι κίνδυνοι αυξάνονται. Κατά την ορθή χρήση και οι δύο ιμάντες εφαρμόζονται στους ώμους ομοιόμορφα για να αποφεύγεται η υπερβολική πίεση. Η τσάντα βρίσκεται στη μέση της πλάτης και το βάρος κατανέμεται ισόποσα. Επιπρόσθετα, τα πιο βαριά βιβλία κι αντικείμενα τοποθετούνται στην πίσω θέση, ενώ τα ελαφριά μπαίνουν μπροστά. Τσάντες τύπου τρόλεϊ συστήνονται όταν τα παιδιά είναι αναγκασμένα να κουβαλήσουν κάτι πολύ βαρύ.

Το μεγαλύτερο, όμως, πρόβλημα παραμένει το υπερβολικό βάρος που είναι υποχρεωμένα τα παιδιά να κουβαλούν κάθε μέρα επί δώδεκα χρόνια. Το φορτίο της σχολικής τσάντας δεν πρέπει σε καμία περίπτωση να υπερβαίνει το ασφαλές όριο του 10% του σωματικού βάρους των παιδιών, σύμφωνα με τους International Chiropractic Pediatric Association, American Occupational Therapy Association, American Academy of Orthopedic Surgeons, American Physical Therapy Association, American Association of Chiropractors, Spanish Association of Pediatrics κι άλλους, βεβαίως, οργανισμούς.

Το ζήτημα που απασχολεί το παρόν κείμενο αφορά την υγεία των παιδιών και συνεπώς πρέπει να αντιμετωπιστεί ως κεφαλαιώδους σημασίας. Χρειάζεται διαφώτιση και ενεργοποίηση όλων των εμπλεκομένων, ώστε, καταρχάς, να γίνει αντιληπτό το πρόβλημα και συνακόλουθα να παρθούν «θεραπευτικά» μέτρα. Η ευαισθητοποίηση, επίσης, αφορά όλους ανεξαιρέτως: Υπουργείο, εκπαιδευτικούς, γονείς, μαθητές, επαγγελματίες υγείας, ΜΜΕ. Με βάση τα παραπάνω διαλαμβανόμενα, η άσκοπη καταπόνηση των παιδιών και η έκθεσή τους σε καθημερινό ρίσκο πρέπει επιτέλους να σταματήσει.

Πηγές:

American Physical Therapy Association, 3 Tips for Backpack Safety, https://www.choosept.com/resources/detail/backpack-safety

Hassan,D; Kashif,M; Bandpei,MAM; Ali,SQ; Raqib,A; Manzoor,N; Zahid,S; Rafiullah,A (2019). School Bag Packs and Associated Problems among School Going Children. Physikalische Medizin, Rehabilitationsmedizin, Kurortmedizin 2020; 30(01): 10-16, DOI: 10.1055/a-1010-6505

Layuk, S., Martiana, T., & Bongakaraeng, B. (2020). School bag weight and the occurrence of back pain among elementary school children. Journal of public health research, 9(2), 1841. https://doi.org/10.4081/jphr.2020.1841

Negrini S, Carabalona R. Backpacks on! Schoolchildren’s perceptions of load, associations with back pain and factors determining the load. Spine 2002; 27: 187–195

Perrone, M., Orr, R., Hing, W., Milne, N., & Pope, R. (2018). The Impact of Backpack Loads on School Children: A Critical Narrative Review. International journal of environmental research and public health, 15(11), 2529. https://doi.org/10.3390/ijerph15112529

Rai A, Agarawal S. Back problems due to heavy backpacks in school children. IOSR Journal Of Humanities And Social Science (IOSR-JHSS) 2013; 10: 01–05

Rose, K., Davies, A., Pitt, M., Ratnasinghe, D., D’Argenzio, L. (2016). Backpack palsy: A rare complication of backpack use in children and young adults – A new case report. European Journal of Paediatric Neurology, 20(5), 750-753. https://doi.org/10.1016/j.ejpn.2016.05.006

Spanish Association of Pediatrics, https://www.aeped.es/noticias/recomendaciones-aep-vuelta-al-cole

ΥΠΠΑΝ, Ορθή στάση του σώματος – Σχολική τσάντα, http://www.moec.gov.cy/dde/odigies_scholikis_chronias_2020_21/e.13.pdf

*Δάσκαλος