Σχολικός εκφοβισμός: Τι πρέπει να κάνω ως γονιός;

Γράφει ο  Εγγεγραμμένος Εκπαιδευτικός/Σχολικός Ψυχολόγος και συνεργάτης του SkalaTimes, Ανδρέας Δημητρίου, Αριθμό Μητρώου: 128, Τηλ. 99-299300, Λάρνακα.

          Η εκφοβιστική συμπεριφορά μεταξύ των μαθητών στο σχολείο επηρεάζει ένα σημαντικό ποσοστό παιδιών και εφήβων στα Κυπριακά σχολεία. Αποτελεί θέμα μείζονος σημασίας για την ψυχική και σωματική υγεία των μαθητών, για τους γονείς, τους εκπαιδευτικούς, για τους φορείς των κρατικών υπηρεσιών και ευρύτερα την κοινωνία.

Τι είναι σχολικός εκφοβισμός

• Συστηματική και επαναλαμβανόμενη άσκηση βίας, παρενόχληση και εκφοβισμός τα οποία εκφράζονται είτε από ένα μαθητή προς κάποιο άλλο, είτε από ομάδες μαθητών προς συγκεκριμένο μαθητή

• Μπορεί να διαρκεί για σύντομη χρονική περίοδο ή για ολόκληρα χρόνια και χαρακτηρίζεται από κατάχρηση εξουσίας

• Ο δράστης έχει σκοπό να βλάψει το παιδί-στόχο και δεν φοβάται την αντεκδίκηση διότι βασίζεται στην αδυναμία του παιδιού αυτού και στην αδιαφορία των θεατών ή ακόμα στην υποστήριξή τους

Χαρακτηριστικά σχολικού εκφοβισμού

• Ο δράστης υπερέχει του παιδιού-στόχου σε ότι αφορά τη σωματική δύναμη, υπάρχει δηλαδή μεταξύ τους ανισότητα στη δύναμη

• Είναι συνεχής, σκόπιμη και στοχεύει στην πρόκληση βλάβης στο παιδί-στόχο

• Μπορεί να είναι άμεση ή έμμεση και προκαλεί στο παιδί- στόχο σωματική ή/και ψυχική βλάβη

  • Άμεση: σωματικές και λεκτικές επιθέσεις προς τα θύματα

  • Έμμεση: συγκαλυμμένες ενέργειες με στόχο την απομόνωση και περιθωριοποίηση του θύματος-χρήση παρατσουκλιών, διάδοση κουτσομπολιών, αποκλεισμός από ομάδες συνομηλίκων

Τι δεν είναι σχολικός εκφοβισμός

Όταν υπάρχει επιθετικότητα και από τα δύο άτομα που εμπλέκονται π.χ. ένα έντονο παιχνίδι το οποίο μπορεί να οδηγήσει στον τραυματισμό κάποιου ή κάποιων παιδιών, χωρίς όμως αυτό να είναι αποτέλεσμα μιας κακόβουλα σχεδιασμένης πράξης. Στην περίπτωση αυτή, τα εμπλεκόμενα μέρη συνήθως είναι ίσης δύναμης.

Διαφορές στο φύλο στις μορφές σχολικού εκφοβισμού

• Τα αγόρια είναι πολύ πιο πιθανό να γίνουν θύτες παρά τα κορίτσια

• Τα αγόρια τείνουν να εκφοβίζουν άμεσα και να χρησιμοποιούν το σωματικό εκφοβισμό ή τις απειλές, ανεξάρτητα από το φύλο του παιδιού-θύματος

• Τα κορίτσια εμπλέκονται πιο συχνά στη ψυχολογική μορφή επιθετικότητας

Συχνότητα Εμφάνισης

• Παγκόσμια ερευνητικά δεδομένα καταδεικνύουν ότι ένα σημαντικό ποσοστό ατόμων στο χώρο του σχολείου (33,3 %) έχουν βιώσει συμπεριφορές εκφοβισμού. Τα ποσοστά εμφάνισης της εκφοβιστικής συμπεριφοράς στο σχολείο ποικίλουν από χώρα σε χώρα ​(Unesco, 2018)

• Στην Κύπρο σύμφωνα με την πρώτη επιδημιολογική έρευνα στα πλαίσια του Ευρωπαϊκού προγράμματος «Δάφνη ΙΙ» το 2009, τα ποσοστά κυμαίνονται γύρω στο 17%

Προφίλ παιδιών που σχετίζονται με το φαινόμενο του εκφοβισμού

• Παιδιά θύτες

• Παιδιά θύματα

• Παιδιά θύτες/θύματα

• Θεατές

Παιδιά Θύτες

Ο βασικότερος λόγος που ένα άτομο ή μια ομάδα ατόμων εκφοβίζει άλλο άτομο είναι επειδή απολαμβάνει την αίσθηση της δύναμης και της εξουσίας πάνω στο θύμα.

Τα παιδιά που χρησιμοποιούν τον εκφοβισμό είναι:

• σωματικά δυνατά, επιθετικά, θετικά προς τη χρήση βίας,

• σχετικά «δημοφιλή» – τους αρέσει να κυριαρχούν, να επιβάλλονται, να περνά το δικό τους,

• δεν νιώθουν ενοχή γι’ αυτό που κάνουν,

• διακατέχονται από αισθήματα ανεπάρκειας, ανασφάλειας και χαμηλή αυτοεκτίμηση,

• κρύβουν τις ανασφάλειες τους δείχνοντας υπέρμετρη «γοητεία», σιγουριά και αυτοπεποίθηση,

• συχνά παρορμητικά, εύκολα θυμώνουν δεν ανέχονται τη ματαίωση,

• επιρρεπή σε παράβαση κανόνων και σε αντικοινωνικές συμπεριφορές,

• προέρχονται από αυταρχικό ή βίαιο ή διαταραγμένο οικογενειακό περιβάλλον.

Παιδιά Θύματα

Οποιοδήποτε παιδί μπορεί να γίνει θύμα. Το μόνο που χρειάζεται είναι το να βρεθεί σε λάθος τόπο τη λάθος στιγμή.

Τα παιδιά θύματα μπορεί να διαφέρουν από τα άλλα παιδιά. Μπορεί:

• να έχουν διαφορετικό χρώμα δέρματος,

• να φοράνε διαφορετικά ρούχα,

• να έχουν μια σωματική αναπηρία,

• διαφορετική θρησκευτική πίστη.

Μπορεί επίσης και να μην διαφέρουν εξωτερικά αλλά να έχουν μια «εκμεταλλεύσιμη αδυναμία».

Μπορεί να:

• είναι εσωστρεφή, αγχώδη, ανασφαλή, παθητικά, με χαμηλή αυτοεικόνα

• είναι σωματικά αδύναμοι, χωρίς φίλους, μοναχικοί και μη δημοφιλείς

• να μην μπορούν να υπερασπιστούν τον εαυτό τους, να υποτάσσονται στα θελήματα των άλλων

• αντιδρούν συναισθηματικά (άγχος, φόβο, θυμό, κλάμα),

• προέρχονται από οικογενειακό περιβάλλον με αυταρχικούς-υπερπροστατευτικούς γονείς ή διαταραγμένες σχέσεις στην οικογένεια,

• έχουν προβλήματα κοινωνικοποίησης και προσαρμογής.

Ενδείξεις: Παιδί Θύμα Εκφοβισμού

• μειωμένη διάθεση για το σχολείο (άρνηση για το σχολείο),

• αδικαιολόγητες απουσίες,

• απροσδόκητη μαθησιακή πτώση,

• διαλείμματα κοντά στους εκπαιδευτικούς,

• αλλάζει δρόμους,

• καθυστερεί να έρθει σχολείο ή στο σπίτι,

• σημάδια (ρούχα, πράγματα),

• ξαφνικές αλλαγές στη διάθεση,

• ψυχοσωματικά προβλήματα,

• ρούχα συχνά σκισμένα και κατεστραμμένα,

• σημάδια και μελανιές στο σώμα ή άλλες ενδείξεις επίθεσης και αποφυγή εξήγησης,

• συχνά χάνει τα πράγματα του,

• συχνά ζητά χρήματα από τους γονείς γιατί έχασε αυτά που του έδωσαν,

• αρνείται να συμμετέχει σε σχολικές εκδηλώσεις και δραστηριότητες,

• ξαφνικές και επίμονες αλλαγές στη διάθεση.

Παιδιά Θύτες/Θύματα

• ασκούν εκφοβισμό σε άλλους αλλά ταυτόχρονα είναι θύματα εκφοβισμού και τα ίδια​,

• παρορμητικά, έλλειψη αυτοελέγχου,

• προβλήματα στη ρύθμιση συναισθημάτων​,

• αντιδρούν στις προκλήσεις με επιθετικότητα,

• ψηλή ψυχοπαθολογία

Παιδιά-Θεατές

Όλα τα παιδιά είναι δυνητικά θεατές.

Μπορεί να:

• υποστηρίζουν το θύτη (γέλια, επιδοκιμασία),

• απομακρύνονται από τη σκηνή – (αδιαφορούν),

• θυματοποιούνται, τρομοκρατούνται, «παγώνουν»,

• δεν ξέρουν τι να κάνουν-δεν παίρνουν θέση,

• προσπαθούν να βοηθήσουν το θύμα

Χρειάζονται ενημέρωση και υποστήριξη για να αντιμετωπίζουν αποτελεσματικά την εκφοβιστική συμπεριφορά των άλλων.  Μπορεί να παίξουν σημαντικό ρόλο στην πρόληψη και αντιμετώπιση του φαινομένου!

Ποιοι ευθύνονται για την ύπαρξη του εκφοβισμού;

Δεν υπάρχει μια ενιαία θεωρία που να ερμηνεύει τους λόγους για τους οποίους τα παιδιά αναπτύσσουν εκφοβιστική συμπεριφορά. Για την εκφοβιστική συμπεριφορά ερευνητές καταλήγουν πως ένα ευρύ φάσμα παραγόντων ευθύνεται για την ύπαρξη της:

• Ατομικοί Παράγοντες

• Οικογενειακοί Παράγοντες

• Σχολικοί Παράγοντες

• Κοινωνικοί Παράγοντες

Ατομικοί Παράγοντες

• Ταμπεραμέντο

  • ψηλά επίπεδα εκρηκτικής ιδιοσυγκρασίας,

  • ψηλά επίπεδα ψυχωτισμού και νευρωτισμού,

  • ψηλά επίπεδα σκληρότητας,

  • ψηλά επίπεδα υπερκινητικότητας και παρορμητικότητας σε σχέση με τα θύματα,

  • ψηλά επίπεδα εσωστρέφειας, ντροπαλότητας και κοινωνικής συστολής,

  • διαφορές στην εμφάνιση (π.χ. σωματική δύναμη),

  • ψηλά επίπεδα παθητικότητας και υποχωρητικότητας

  • ψηλά επίπεδα ναρκισσισμού

Οικογενειακοί Παράγοντες

• ενδοοικογενειακές συγκρούσεις και βία,

• σωματική τιμωρία, απειλές και κακοποίηση,

• φτωχή στήριξη, φροντίδα, εμπλοκή και ζεστασιά,

• περιορισμένη επικοινωνία,

• μη ικανοποιητική επίβλεψη και έλλειψη ορίων

• οικογενειακό ιστορικό ψυχοπαθολογίας π.χ. χρήσης ουσιών, παραβατική συμπεριφορά, καταθλιπτική διάθεση,

• υπερπροστασία, έντονη προσκόλληση/εξάρτηση γονιού-παιδιού

 

Σχολικοί Παράγοντες

• χαμηλός βαθμός δέσμευσης από σχολείο,

• μειωμένη συμμετοχή σε σχολικές δραστηριότητες,

• αρνητικό σχολικό κλίμα,

• σχολική αποτυχία,

• μειωμένη σχολική οργάνωση,

• ανασφαλής σχέση δάσκαλου-παιδιού,

• μειωμένες προσδοκίες από δασκάλους,

• συναναστροφή με παραβατικούς συνομήλικους

Κοινωνικοί Παράγοντες

• ψηλά επίπεδα φτώχειας και βίας σε μια κοινότητα συσχετίζονται έντονα και άμεσα με επιθετικότητα και παραβατικότητα σε νέους,

• κοινότητες με ψηλή μη αποδοχή διαφορετικότητας και αποδοχή βίας,

• μετανάστευση,

• βίαιες σκηνές από Μ.Μ.Ε.

Ποιες οι επιπτώσεις του εκφοβισμού στα παιδιά;

Επιπτώσεις στα παιδιά-θύτες

• Εξωτερικευμένα συμπεριφορικά προβλήματα

  • υπερκινητικότητα,

  • προβλήματα διαγωγής,

  • παραβατικότητα (π.χ. κλοπές, βανδαλισμούς, σκασιαρχείο),

  • εγκληματικότητα

• Δυσκολίες προσαρμογής (σχέσεις, εργασία, οικογένεια)

• Μαθησιακές δυσκολίες

  • ανάγνωση και ορθογραφία

• Σχολική αποτυχία

  • αναβολή ή αποβολή

Επιπτώσεις στα παιδιά-θύματα

• Εσωτερικευμένα συμπεριφορικά προβλήματα

  • υπερβολική αναστολή,

  • μοναξιά,

  • κατάθλιψη, φόβο και άγχος

• Αλλαγές στη διάθεσή και έντονη παρουσία απογοήτευσης, λύπης, μελαγχολίας

• Βλέπουν τους εαυτούς τους σαν αποτυχημένους και να ντρέπονται

• Σωματικά παράπονα (πονοκεφάλους, πόνους στην κοιλιά)#

• Άρνηση/Αποφυγή για το σχολείο

• Φόβο για ανάπτυξη σχέσεων με τα άλλα παιδιά

• Μαθησιακά προβλήματα

  • Μείωση συγκέντρωσης

• Απόπειρα αυτοκτονίας (σε ακραίες περιπτώσεις)

Βραχυπρόθεσμες και μακροπρόθεσμες επιπτώσεις στα παιδιά-θεατές

Ο εκφοβισμός:

• Μπορεί να προξενήσει συναισθήματα φόβου και άγχους στα παιδιά θεατές

• Δημιουργεί κλίμα φόβου και ανησυχίας που περιορίζει το δικαίωμα των μαθητών για ένα υγιές και ασφαλές μαθησιακό περιβάλλον

          Ταυτόχρονα αν δεν ληφθούν οποιαδήποτε μέτρα για τερματισμό του εκφοβισμού, τότε αυξάνονται οι πιθανότητες, τα παιδιά που βλέπουν τους δράστες να συνεχίζουν το έργο τους και από παρατηρητές να γίνουν θύτες.

Αξίζει να θυμόμαστε…

Ο εκφοβισμός συμβαίνει με τέτοιο τρόπο που συχνά οι ενήλικες (γονείς, εκπαιδευτικοί) δεν συνειδητοποιούν την ύπαρξη του. Τα θύματα, βιώνουν αισθήματα ματαίωσης, ντροπής, ακόμη και ενοχών και συνήθως δεν ενημερώνουν κάποιο ενήλικα για αυτό που τους συμβαίνει.

Ο ρόλος της οικογένειας

Το οικογενειακό περιβάλλον αποτελεί κλειδί στην ανάπτυξη επιθετικών συμπεριφορών ανάμεσα στα παιδιά. Οι τρόποι που οι γονείς χρησιμοποιούν για να πειθαρχήσουν τα παιδιά τους, συσχετίζονται άμεσα με το πως τα ίδια τα παιδιά θα χειριστούν τις δικές τους συγκρούσεις. Έρευνες αποδεικνύουν ότι οι γονείς των θυτών λειτουργούν συχνά οι ίδιοι στις σχέσεις τους με τα παιδιά τους με επιθετικότητα και εχθρότητα και έχουν αυταρχικές προσωπικότητες. Οι αυστηρές ποινές, η σωματική τιμωρία και οι συνεχόμενες συγκρούσεις καλλιεργούν την αντιπαράθεση ανάμεσα στους γονείς και τα παιδιά. Όταν τα παιδιά υποχρεώνονται δια της βίας να υπακούσουν στους κανόνες των γονιών τους, οι πιθανότητες να εμπλακούν σε εκφοβιστική συμπεριφορά είναι πολύ περισσότερες. Οι συγκρούσεις ανάμεσα στους γονείς κατά τη πρώιμη παιδική ηλικία, η ασυμφωνία των γονιών, η χαμηλή σύνδεση ανάμεσα στα μέλη της οικογένειας και κυρίως ανάμεσα στα παιδιά και τους γονείς αποτελούν μερικούς από τους παράγοντες που ευνοούν την ανάπτυξη συμπεριφορών. Επιπλέον, ο επαναλαμβανόμενος εκφοβισμός ενός παιδιού από τον αδελφό/ή του αποτελεί δυνατό δείκτη πρόβλεψης εμπλοκής του σε εκφοβιστικές συμπεριφορές. Αυτά τα παιδιά, είτε μπορεί να θυματοποιηθούν από συνομήλικα παιδιά στο σχολείο, είτε μπορεί να γίνουν τα ίδια θύτες σε πιο αδύναμα παιδιά.

Αντίθετα, παιδιά που αναπτύσσουν από νωρίς δυνατούς δεσμούς με τους γονείς τους:

• οδηγούνται στην αποδοχή των κοινωνικών κανόνων

• εκδηλώνουν περιορισμένη ή και καθόλου εκφοβιστική συμπεριφορά

ΠΡΟΣΟΧΗ ΟΜΩΣ!

• Η υπερπροστασία στην οικογένεια αποτελεί παράγοντα κινδύνου για θυματοποίηση στο σχολείο και γενικότερα:

  • δεν παρέχει την ευκαιρία στα παιδιά να αναπτύξουν τις δυνατότητες τους,

  • να ανεξαρτητοποιηθούν,

  • να αποκτήσουν δεξιότητες αντίστασης και άμυνας.

• Αντίθετα:

  • διδάσκει στα παιδιά την παθητική αντιμετώπιση της ζωής,

  • την υποταγή στην εξουσία και

  • διευκολύνει τα παιδιά να γίνουν θύματα εκφοβιστικής συμπεριφοράς

Στηρίζοντας το παιδί-θύμα

• Ακούστε προσεχτικά το παιδί σας και προσπαθήστε να αντιληφθείτε τα όσα βιώνει και τις συνθήκες κάτω από τις οποίες δέχεται τους εκφοβισμούς

• Το παιδί σας χρειάζεται την κατανόηση και την εμπιστοσύνη σας. Ακούστε το παιδί σας, εμπιστευτείτε το

• Προσέξετε τις αντιδράσεις σας για να μη προκαλέσετε περισσότερο φόβο στα παιδιά σας

• Συζητήστε διάφορους τρόπους αντιμετώπισης του συγκεκριμένου προβλήματος

• Είναι σημαντικό να προσπαθήσετε να ενισχύσετε την αυτοεκτίμηση του παιδιού σας, πείθοντάς το ότι δε διαφέρει, ότι δεν είναι κατώτερο από τα άλλα παιδιά και δεν του αξίζει να θυματοποιείται

• Ενισχύστε την ικανότητα του να δοκιμάζει και να χειρίζεται από μόνο του καινούριες καταστάσεις

• Ενθαρρύνετέ το να κάνει νέες φιλίες εντός και εκτός σχολείου, μέσω της εμπλοκής του σε ομαδικές δραστηριότητες

• Επικοινωνήστε με κάποιον εκπαιδευτικό του σχολείου, με το δάσκαλο της τάξης ή το Διευθυντή του σχολείου

• Διαβεβαιώστε το παιδί σας ότι αγνοώντας το πρόβλημα, αυτό δεν πρόκειται να επιλυθεί αλλά ενδεχομένως, θα επιδεινωθεί

• Μην επιτρέπετε στο παιδί σας να απέχει από τα μαθήματά του

Αντιμετωπίζοντας το παιδί–θύτη

• Τα παιδιά θύτες βρίσκονται και αυτά σε ψυχολογικό αδιέξοδο

• Χρειάζονται και αυτά την κατανόηση και την εμπιστοσύνη των γονιών τους. Ακούστε προσεχτικά το παιδί και στηρίξετε το συναισθηματικά

• Ασχοληθείτε με το θυμό που κουβαλά μέσα του

• Οι γονείς μπορούν να το βοηθήσουν ν΄ αναγνωρίσει τη διαφορά που υπάρχει ανάμεσα στην επιθετική και εξαναγκαστική συμπεριφορά και τη συνεργατική συμπεριφορά διαπραγμάτευσης

• Επιπλέον, οι γονείς μπορούν να βοηθήσουν το παιδί να αντιληφθεί τις επιζήμιες επιπτώσεις της εκφοβιστικής του συμπεριφοράς τόσο στο ίδιο όσο και στους άλλους

• Είναι προς το συμφέρον του να αφεθεί να βιώσει απογοήτευση και δυσαρέσκεια για τη συμπεριφορά του, χωρίς όμως να χρησιμοποιούνται από τους γονείς η τιμωρία και οι προσβολές

• Χρησιμοποιείστε τον έπαινο για κάθε προσπάθεια βελτίωσης της συμπεριφοράς του και το θετικό παράδειγμα

Προλαβαίνοντας το σχολικό εκφοβισμό…

• Βοηθήστε το παιδί σας να αναπτύξει δεξιότητες αντίστασης σε εξωτερικές πιέσεις όπως είναι η πίεση της παρέας των συνομηλίκων

• Ενισχύστε τις σχέσεις μεταξύ σας με ανοικτή επικοινωνία, τοποθέτηση ξεκάθαρων ορίων συμπεριφοράς και υιοθέτηση δημοκρατικών τρόπων επίλυσης των μεταξύ σας συγκρούσεων

  • Μιλήστε με τα παιδιά σας για τον εκφοβισμό και βοηθήστε τα να δουν μια τέτοια κατάσταση από τη σκοπιά του θύματος

  • Τοποθετήστε όρια ή όσο μπορείτε αποφύγετε την αγορά παιχνιδιών βίας και παρακολούθηση σκηνών βίας στη τηλεόραση

• Γίνετε θετικά πρότυπα συμπεριφοράς στο σπίτι

• Δεχτείτε τα παιδιά σας όπως είναι.  Μην αφήνετε την αγάπη και την παραδοχή σας να εξαρτώνται από τη συμπεριφορά τους

• ΄Εχετε πίστη στα παιδιά σας για να μπορέσουν κι αυτά να πιστέψουν στον εαυτό τους

• Δείξτε στα παιδιά σας την αξία τους. Αναγνωρίστε τη βελτίωση και την προσπάθεια, όχι μόνο το τελικό αποτέλεσμα

• Δείξτε σεβασμό στα παιδιά σας. Αυτό θα τα μάθει να σέβονται τον εαυτό τους.

• Ενθαρρύνετε τα παιδιά σας γενναιόδωρα, χρησιμοποιώντας λέξεις που καλλιεργούν τα αισθήματα της επάρκειας

• Μιλήστε για την παρενόχληση και τον εκφοβισμό μέσα από κοινωνικές ιστορίες. Τέτοιες ιστορίες υπάρχουν στο βιβλιαράκι του Ευρωπαικού Προγράμματος ΔΑΦΝΗ ΙΙΙ και μπορείτε να τις βρείτε και να τις επεξεργαστείτε μαζί με τα παιδιά σας. Το βιβλιαράκι αυτό υπάρχει στον ακόλουθο σύνδεσμο: http://www.moec.gov.cy/edu_psychology/pdf/didaskontas_mesa_apo_istories.pdf

• Επίσης, ιστορίες για το σχολικό εκφοβισμό μπορείτε να βρείτε σε όλα τα βιβλιοπωλεία. Σας προτείνω τα ακόλουθα παραμύθια και ιστορίες τις οποίες επεξεργάζομαι συχνά με παιδιά και εφήβους στο γραφείο μου:

                            

                                                            

Τέλος……

Στη σύγχρονη εποχή, κοινωνικά προβλήματα όπως αυτό της εκφοβιστικής συμπεριφοράς, δεν μπορούν να σταματήσουν παρά μόνο αν γίνουν συντονισμένες προσπάθειες των γονιών και των εκπαιδευτικών σε σχέση με την πρόληψη και αντιμετώπισή τους. Όλοι μαζί πρέπει να συνεργαστούν και να εργαστούν προς την ενδυνάμωση των παιδιών και των συστημάτων λειτουργίας οικογένειας και σχολείου. Έτσι τα παιδιά θα είναι σε θέση να αντιμετωπίσουν αποτελεσματικά τις προκλήσεις της ζωής και των μεταβατικών της φάσεων.