Ποιος είναι άραγε ο ρόλος της λογοτεχνίας στην εποχή της οικονομικής κρίσης; Τι μπορεί να προσφέρει στον άνθρωπο ένα καλό βιβλίο; Η Δόμνα Μωυσέως, απόφοιτος Γαλλικής φιλολογίας με ειδίκευση στη λογοτεχνία, μας μιλά για το θέμα αυτό και μας τονίζει ότι «ένα κορυφαίο έργο δεν σου προτείνει απόλυτες θέσεις και έτοιμες λύσεις, αντίθετα σε μυεί στο να μάθεις να προβληματίζεσαι και να αποκτάς κριτική σκέψη».
Της Γιώτας Δημητρίου
Δόμνα τι σπούδασες και γιατί;
Σπούδασα Γαλλική Φιλολογία στη Γαλλία, συγκεκριμένα στο Aιx- en- Provence, με ειδίκευση στη Λογοτεχνία. Το πτυχίο μου ήταν Γαλλική φιλολογία, ενώ τα δύο μου μεταπτυχιακά και το Διδακτορικό μου ήταν λογοτεχνία. Ακολούθησα αυτό το μονοπάτι επειδή αγαπούσα την λογοτεχνία, ήξερα ότι μία από τις κλίσεις που είχα ήταν η λογοτεχνία.
Πόσο εύκολο είναι να επιλέγει κανείς επαγγελματικό μονοπάτι τη λογοτεχνία;
Δεν το είχα δει ποτέ έτσι, ούτε όταν ξεκινούσα το Διδακτορικό μου το είχα δει ως “επαγγελματικό μονοπάτι”. Η απόφαση μου πάρθηκε με βάση το τι μου άρεσε εμένα να κάνω κι όχι με το πού θα με οδηγούσε επαγγελματικά. Ξέρεις, το Διδακτορικό σημαίνει χρόνια απομόνωσης, εργασίας, στέρηση κοινωνικής ζωής, αλλά ούτε και τότε σκεφτόμουν το επαγγελματικό κίνητρο. Δεν λέω ότι δεν με απασχολούσε το μέλλον μου, αλλά δεν ήταν αυτός ο πρωταρχικός μου σκοπός. Αλλιώς δεν θα το έκανα. Δεν μπορείς να αφοσιωθείς τόσο πολύ σε κάτι (πτυχίο, μεταπτυχιακό, Διδακτορικό) αν δεν σου αρέσει, αν δεν σε γεμίζει ως άνθρωπο.
Yπάρχουν όμως κάποιοι που ακολουθούν συγκεκριμένο κλάδο σπουδών και κάνουν Διδακτορικό με
σκοπό την επαγγελματική καταξίωση.
Αν αυτό είναι το πρώτο κριτήριο σε κάποιον, τότε θα μείνει μισός, επειδή δεν θα έχει το κέφι για να εμβαθύνει το αντικείμενο των σπουδών του.
Στις μέρες που διανύουμε, της οικονομικής κρίσης, η λογοτεχνία τι ρόλο πρέπει να έχει;
Αν λάβουμε υπόψη ότι μια οικονομική κρίση δεν είναι μόνο οικονομική, αλλά συνάμα είναι και κρίση ως προς την ίδια την ανθρώπινη ύπαρξη, τότε η λογοτεχνία, ως τομέας της σκέψης και του πνεύματος μπορεί να μην έχει ενεργό ρόλο ή άμεσο, αλλά μπορεί να μορφώσει, να διαμορφώσει σκέψεις και να βοηθήσει με το δικό της τρόπο.
Παλαιότερα η λογοτεχνία ήταν για τους λίγους, για την ελίτ. Σήμερα;
Και σήμερα υπάρχει αυτό σε ένα βαθμό, διότι σήμερα η λογοτεχνία όπως και άλλοι τομείς της τέχνης έχουν ξεθωριάσει, ζούμε σε μια κοινωνία της μάζας, της μαζικής παραγωγής όπου αυτή η μαζική παραγωγή έχει σκεπάσει την ουσιαστική λογοτεχνική δημιουργία. Τα σημερινά δεδομένα είναι ίσως ευκολότερα από ότι παλαιότερα και αυτό δεν λειτουργεί θετικά. Σήμερα γίνονται δημοφιλή βιβλία που είναι εύκολα (με την αρνητική έννοια το “εύκολα”). Πρωταρχικό ρόλο έχει η εμπορικότητα του βιβλίου, κάτι που δυστυχώς ισχύει και σε άλλους τομείς της τέχνης.
Η παιδεία στο τόπο μας έχει λαβωθεί από την οικονομική κρίση; Σε ρωτώ γιατί είσαι και καθηγήτρια (ειδικός επιστήμονας) στο Πανεπιστήμιο Κύπρου και διδάσκεις Γαλλικά.
Από ότι γνωρίζω τα σημάδια της κρίσης στον τομέα της παιδείας ακόμη να εμφανιστούν. Όμως θα έπρεπε ίσως να διαχωρίσουμε το “ανάπτυξη στην παιδεία” από το οικονομικό. Δεν είναι το χρηματικό μέρος μόνο που αφορά την ανάπτυξη στην παιδεία, μπορεί να υπάρξει ποιότητα στην παιδεία ανεξάρτητα από το οικονομικό μέρος . Δηλαδή, μπορεί να δόθηκαν πολλά λεφτά για τον τεχνολογικό εξοπλισμό στα σχολεία (πρόσβαση στο διαδίκτυο, χρήση των μέσων τεχνολογίας από τους καθηγητές κτλ) όμως αυτό είναι ένας μικροσκοπικός φακός πάνω στον τομέα της παιδείας. Κάπου συνδέσαμε την εξέλιξη της τεχνολογίας με την παιδεία, όμως είναι άσχετο με την ποιότητα της παιδείας. Και για να το συνδέσω με την λογοτεχνία, να αναφέρω ότι σήμερα πολύ λίγα παιδιά απολαμβάνουν να διαβάζουν. Η τεχνολογία έχει συμβάλει στο “έτοιμο”. Έτοιμη πληροφόρηση, ανάλυση, κτλ.
Όταν επέστρεψες από την Γαλλία, μετά από τόσα χρόνια σπουδών, πώς ήταν για σένα ο επαγγελματικός δρόμος στη Κύπρο;
Είναι δύσκολος τομέας η Γαλλική Φιλολογία στη Κύπρο και ιδιαίτερα στη Λάρνακα. Έχουν υποβαθμιστεί κάπως τα γαλλικά στην αντίληψη των μαθητών αλλά και τον γονιών. Είναι ένα μάθημα που ζητείται όλο και λιγότερο ως επιλεγόμενο μάθημα. Εντούτοις, είναι μια γλώσσα απαραίτητη πλεόν για όλους και ιδιαίτερα λόγω του ότι η Κύπρος είναι μέλος της Ε.Ε.
Έχεις σκεφτεί ποτέ ότι αν έμενες στο εξωτερικό θα είχες ένα καλύτερο επαγγελματικό δρόμο;
Όχι, επειδή στο εξωτερικό υπήρχε ήδη η οικονομική κρίση και ιδιαίτερα στο δικό μας τομέα και μην ξεχνάς υπάρχει και περισσότερος ανταγωνισμός στο εξωτερικό. Όμως, ποτέ δεν έχασα τις ελπίδες μου, αντίθετα προσπαθούσα να σκεφτώ ιδέες για να συνδυάσω τις λογοτεχνικές μου σπουδές με την Γαλλική φιλολογία έτσι ώστε και εγώ να το απολαμβάνω, αλλά και οι μαθητές. Προσπαθώ όταν διδάσκω τη γαλλική γλώσσα να έχω τη γαλλική λογοτεχνία ως μέρος της εκμάθησης της. Μου αρέσει να διδάσκω στους μαθητές μου Γάλλους συγγραφείς, να διαβάζουμε γαλλική ποίηση κτλ.
Τι μπορεί να κερδίσει κανείς μέσα από την λογοτεχνία; Εσύ τι έχεις κερδίσει;
Αυτό ίσως να οφείλεται και στις σπουδές μου, στην γαλλική παιδεία και ίσως να μην αφορά όλο τον κόσμο: Προσωπικά απέκτησα την ανάγκη να μην αφήνω τίποτα τυχαίο. Καλώς ή κακώς να εφαρμόζω ένα πιο πολύπλοκο και πολύπλευρο τρόπο σκέψης και προσέγγισης ενός θέματος. Προσπαθώ πάντα να δω πίσω από τα φαινόμενα και την επιφάνεια. Διαβάζω ένα άρθρο και βλέπω πίσω από τις λέξεις, ή να μπορώ να δω πίσω από μια συμπεροφορά και να προβληματιστώ. Αυτό είναι λογοτεχνικό χούι θα έλεγα! (Γέλια)
Ο κόσμος τι μπορεί να κερδίσει από τα βιβλία;
Πρώτα από όλα αποκτά κριτική σκέψη. Ένα κορυφαίο έργο δεν σου προτείνει απόλυτες θέσεις και έτοιμες λύσεις, αντίθετα σε μυεί στο να μάθεις να προβληματίζεσαι. Επίσης, έστω και αν ένας λογοτέχνης έχει γράψει ένα έργο το οποίο εντάσσεται ή είναι αναγνωρίσιμο σε σχέση με την ιστορική του περίοδο, είτε με ιστορικά ή πολιτικά γεγονότα τα οποία εξιστορεί, ένα κορυφαίο έργο είναι αυτό το οποίο ενώ εντάσσεται σε μια ιστορική περίοδο, ενώ ίσως ταυτίζεται και συνδέεται με ένα ιστορικό γεγονός, ταυτόχρονα το ξεπερνά.
Να αναφέρουμε ένα παράδειγμα;
Ναι, στο βιβλίο “Οι αδερφοφάδες” του Νίκου Καζαντζάκη, οι κριτικοί χωρίστηκαν σε δύο, κάποιοι είπαν ότι ο συγγραφέας ήταν κομμουνιστής και κάποιοι άλλοι ότι ήταν Δεξιός. Αυτό σημαίνει ότι ο Καζαντζάκης κατάφερε να μην πάρει θέση αλλά να θέσει προβληματισμούς ξεπερνώντας τον εαυτό του και συνάμα να ξεφύγει από τον χρόνο και να παραμείνει διαχρονικός.
Η λογοτεχνία δίνει την δυνατότητα στον αναγνώστη να ζήσει πολλές ζωές και εποχές;
Φυσικά! Η λογοτεχνία είναι ταξίδι στον χρόνο και στον τόπο. Άσχετα με το τι σπούδασα, από μικρό παιδί παθιαζόμουν με ένα βιβλίο, αυτό το αίσθημα με διακατέχει ακόμη, φτάνει να είναι καλό το βιβλίο.
Καλό βιβλίο είναι αυτό που σε παθιάζει και σε παρασύρει. Επίσης, η λογοτεχνία μπορεί να μας δώσει να καταλάβουμε το ότι αυτά που διανύει ο άνθρωπος σήμερα, (παγκόσμια οικονομική κρίση, δύσκολη εποχή) τα πέρασε και ο άνθρωπος πριν τρεις αιώνες με διαφορετικό τρόπο και μπορεί να μας βοηθήσει να σπάσουμε τον κύκλο της επανάληψης της ιστορίας.
Από τη ζωή στη Γαλλία τι σου λείπει;
Το να χαίρεσαι την πόλη σου, να περπατάς και να απολαμβάνεις το χθες με το σήμερα, το να περπατάς και να απολαμβάνεις τις υπαίθριες αγορές, το να απολαμβάνεις την καθημερινότητα. Οι συζητήσεις. Δυστυχώς στην Κύπρο είναι πιο ρουτινιάρικος ο τρόπος ζωής μας, μας απορροφά η δουλειά και το σπίτι μας. Στη Γαλλία ήξερες ότι υπάρχει κάτι εκεί έξω, το θέατρο, οι πλατείες, πάντα κάτι γινόταν. Μια εκδρομή. Πιστεύω πως δεν έχει τόσο να κάνει με τους τόπους όσο με τον τρόπο ζωής των ανθρώπων…
Οι αγαπημένοι σου συγγραφείς και ποιητές;
Έχω πολλούς. Μερικοί από αυτούς είναι ο Gérard de Nerval, Charles Baudelaire, Arthur Rimbaud, George Sand, Goethe, Τολστόι. ο Καζαντζάκης (εργάστηκα πάνω στον Καζαντάκη σε ένα από τα μεταπτυχιακά μου), ο Άγγελος Σικελιανός, και πολλοί άλλοι. Μου αρέσει πολύ επίσης να διαβάζω λαικά παραμύθια που ανήκουν στην κυπριακή παράδοση και όχι μόνο. Το Διδακτορικό μου είναι πάνω στον Γάλλο ποιητή Gérard de Nerval.
Ποιος είναι ο ρόλος των Γάλλων συγγραφέων στην παγκόσμια λογοτεχνική σκακιέρα;
Τεράστιος ο ρόλος τους και αυτός ήταν και ένας από τους λόγους που επέλεξα τη Γαλλία για τις σπουδές μου. Είναι αναφορά η γαλλική λογοτεχνία, από όλες τις χρονικές της περιόδους. Ξεκινώντας κυρίως από την Αναγέννηση, 17ο αιώνα ο Γαλλικός κλασικισμός, ο 18ο αιώνας με τον Διαφωτισμό, ο Γαλλικός ρομαντισμός, ο ρεαλισμός, οι συμβολιστές…..Έπαιξε σημαντικό ρόλο η γαλλική λογοτεχνία. Και σήμερα εξακολουθεί να παίζει κάποιο ρόλο, επικρατεί βέβαια και ένα παγκόσμιο χάος που δυσκολεύει στο να ξεχωρίζει η ποιοτική λογοτεχνία.
Πρέπει να υπάρχει ταύτιση του συγγραφέα με το έργο του;
Το θέμα ταύτισης συγγραφεά / έργου είναι ένα τεράστιο κεφάλαιο για τον τομέα της λογοτεχνίας, μάλιστα μέχρι ενός σημείου μπορούμε να πούμε ότι αυτή η τάση (ταυτιση συγγραφέα / έργου) επηρεάζει μέχρι σήμερα την ερμηνεία του έργου ιδιαίτερα στον τομέα της κριτικής. Πρέπει να υπάρχει απόλυτος διαχωρισμός μεταξύ συγραφέα και έργου διότι η ταύτιση αυτή μειώνει συχνά το έργο στον τομέα της βιογραφίας. Η πραγματικότητα για ένα συγγραφέα είναι αφετηρία, είναι πηγή έμπνευσης, αλλα ποτέ δεν περιορίζεται εκεί. Ένας καλός συγγραφέας για να μείνει το έργο του διαχρονικό, ξεπερνά κατά πολύ την πραγματικότητα και τις προσωπικές εμπειρίες. Έχει την δυνατότητα να κάνει αφαίρεση και να δώσει αντίθετα ένα χαρακτήρα πιο ευρή και πιο πολύπλευρο στο έργο του που δεν περιορίζεται απλά στο τομέα της βιογραφίας ή της πραγματικότητας.
Ναι αλλά στο βιβλίο «Γράμματα στη Μιλένα» του Φραντς Κάφκα συναντάμε τις προσωπικές του επιστολές. Στον Ρίλκε στο «Γράμματα σ’ ένα νέο ποιητή» πάλι το ίδιο….
Ναι αλλά τι σου μένει; Οι προσωπικές επιστολές ή κάτι περισσότερο, κάτι πιο πολύπλοκο, κάτι πιο βαθύ;
Σίγουρα κάτι πάνω από το προσωπικό στοιχείο.
Ακριβώς, γι αυτό λέμε ότι δεν πρέπει να περιορίζεται απλά στο τομέα της βιογραφίας ή της δικής του πραγματικότητας.
Ο Βίκτωρ Ουγκώ είπε ότι “δεν υπάρχει ευτυχισμένη ζωή μόνο ευτυχισμένες στιγμές”, μπορούμε να ζούμε ευτυχισμένες στιγμές σε μια εποχή όπου το σύστημα και η οικονομική κρίση περιορίζει ακόμη και τα ουσιαστικά μας θέλω;
Ο Βίκτωρ Ουγκώ το είπε επειδή ένας συγγραφέας παλεύει καταρχάς με τον χρόνο, για ένα συγγραφέα δεν υπάρχει ο χρόνος όπως το αντιλαμβάνεται ο κοινός άνθρωπος . Ο συγγραφέας ξεπερνά τον χρόνο και τον τόπο. Είναι το απέραντα τεράστιο και το απέραντα μικρό, που φέρνει αντιμέτωπα η φράση αυτή του Ουγκώ. Το απίστευτα μικρό που μπορεί να είναι απίστευτα μεγάλο. Για να το συνδέσω με την σημερινή εποχή, δεν είμαστε η πρώτη γενιά που περνά δύσκολα, στο παρελθόν υπήρξαν πολεμικά γεγονότα, μεταπολεμικές καταστάσεις κτλ. Η δικιά μας γενιά ίσως ζούσε χωρίς να σκέφτεται ουσιαστικά, τώρα, αν κάτι φέρει η κρίση ίσως να είναι αυτό, ίσως καταφέρουμε να μπορέσουμε να σκεφτόμαστε πιο ουσιαστικά. Καλούμαστε να κάνουμε ένα επαναπροσδιορισμό της ύπαρξής μας μέσα στο χρόνο και μέσα στον τόπο. Τώρα όσον αφορά το αν μπορούμε να έχουμε ευτυχισμένες στιγμές, ναι μπορούμε, όταν δούμε την ουσία και επαναπροσδιορίσουμε κάποια πράγματα.
Για σένα τι είναι ευτυχία;
Η κόρη μου! Είναι ο ήλιος μου.
Η αγαπημένη σου φράση;
Μια φράση από το «’Οσα παίρνει ο άνεμος»: αύριο είναι μια άλλη μέρα.
